محبت به کودک در حد تعادل!

«وظیفه والدین این نیست که به کودکان چیزهایی را بیاموزند بلکه فراتر از آن «چگونه» آموختن وظیفه مهم والدین است». این مطلب از زاویه دید بسیاری از پدرها و مادرها پنهان مانده است لذا هنگامی که آموزش داده و فرزندشان آموزش نمی پذیرد متعجب می شود؛ در حالی که کودک می تواند با اتخاذ شیوه های صحیح از مادر، درس زندگی و علاقه و دوستی و از پدر، درس اقتدار، انضباط و چگونگی موضع گیری در برابر پرسشها و حوادث اجتماعی را بیاموزد

پدر و مادر هر دو با هم موظف اند. در مسیر تربیت دینی فرزندان گام بردارند؛ لیکن به فرموده امام سجاد(علیه السلام):

عبارات مهم : اعتماد به نفس کودک – تربیت فرزندان

حق فرزند، به تو این است که بدانی وجود او از توست و خوبی و بدی های او در این دنیا وابسته به توست، بدانی که به باعث پدری و سرپرستی او، مواخذه و مسئولی، تو موظفی فرزندت را به آداب و اخلاق پسندیده پرورش دهی، او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت و بندگی پروردگار یاریش نمایی. به واکنش‌ها خود و تربیت فرزندان توجه کنی، پدری باش که به مسئولیت خویش آگاه است می داند اگر با فرزند خود نیکی نماید. در پیشگاه خداوند اجر و پاداش دارد و اگر بدی کند، مستحق مجازات و کیفر خواهد بود.

با وجود این حدیث و احادیث دیگر در این باب، جای شکی نمی ماند که مقصود از تربیت پرورش افرادی است که هم در سعادت خودش و هم در سعادت والدین موثرند؛ لذا چه پدر و چه مادر، به عنوان سرپرست و مسئول نباید به این امر کم توجهی نموده فرزندان را به حال خود رها کرده یا به روش ناپسند تربیت کنند. این توصیه را هم در نظر بگیرند «وظیفه والدین این نیست که به کودکان چیزهایی را بیاموزند بلکه فراتر از آن «چگونه» آموختن وظیفه مهم والدین است». این مطلب از زاویه دید بسیاری از پدرها و مادرها پنهان مانده است لذا هنگامی که آموزش داده و فرزندشان آموزش نمی پذیرد متعجب می شود؛ در حالی که کودک می تواند با اتخاذ شیوه های صحیح از مادر، درس زندگی و علاقه و دوستی و از پدر، درس اقتدار، انضباط و چگونگی موضع گیری در برابر پرسشها و حوادث اجتماعی را بیاموزد.

در میان شیوه های گوناگون تربیتی، «محبت کردن» یکی از عالی ترین روش های تأثیرگذاری هست؛ به فرموده امام سجاد (علیه السلام):

حق کودک خردسال آن است که به او رحمت کنی و در پرورش فکر و آموزش وی بکوشی و از خطایش بگذری و پرده پوشی نمایی و به او کمک کنی و لغزش های کودکانه اش را بپوشانی که این خود باعث پشیمانی و اصلاح اوست. باید با کودک مدارا کرد و با او در نیفتاد که این روش جهت رشد کودک مناسب تر است.

اما مسئله دیگری که نباید آن را کم اهمیت جلوه داد آن است که «بچه حکم طوطی را دارد» و پدر و مادر را الگوی خود می داند. به عبارت دیگر «رفتار فرزندان، ترجمان گفتار والدین است». بنابراین آن ها باید پیش از تربیت فرزند، خود را تربیت کرده و در رفتارشان تجدید نظر کنند، لیکن آموختن خوبی ها و رفتارهای پسندیده نیاز به الگوهای مشخص دارد و هیچ الگویی به کودک نزدیک تر از والدین نیست به قول رو سو:

ای آموزگاران، ظاهرسازی را ترک کنید واقعاً پرهیزگار و نیک باشید، باید واکنش‌ها خوب شما نخست در خاطر شاگردان شما نقش ببندد و سپس در قلبشان تأثیر کند.

۱- دوستی و دوستی

هر انسانی از زمانی که چشم به دنیا گشاید به دوستی به عنوان نیازی فطری، معنوی و روانی نیازمند هست؛ او دوست دارد لمس شود، نوازش گردد. درک شده است و محبوب باشد؛ به خصوص در چند سال اولیه زندگی که موجب می گردد کودک، سالم تر و با هوش تر از کودکانی باشد که با بهداشت و تغذیه خوب در محیطی بی احساس پرورش یافته اند، در نتیجه این دوستی در آینده نیز دچار اختلال های عصبی، معنوی و شخصیتی نمی شود.

بنابر تحقیقات، زیاد بزهکاران و منحرفان جامعه کسانی هستند که در کودکی، مورد دوستی و احترام قرار نگرفته اند. لذا باید به این توصیه توجه داشت، تربیت کودکان بیش از آن که وابسته به راه حل های هوشمندانه باشد، متکی به جاذبه های مهرورزانه است.

در ذیل به دیگر فایده های دوستی اشاره می شود:

– دوست داشتن فرزند عملی است که خداوند از همه اعمال زیاد دوست دارد. حضرت موسی به خدا عرض کرد: «خداوندا، چه عملی را زیاد دوست داری؟» فرمود: «دوست داشتن کودکان را».

– حضرت صادق (علیه السلام) فرمود:

خداوند به باعث بسیار دوست داشتن فرزند به بنده رحم می کند.

در ین سخن گهربار یکی از بااهمیت ترین فایده های محترم شمردن و دوستی کردن به فرزند بیان شده است هست، روش حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه واله وسلم) در خانواده این بود که همه روزه صبح دست دوستی به سر فرزندان می کشیدند.

– هر چه دوستی کنید، دوستی خواهید دید: کودک واکنش‌ها قشنگ و متعادل را در منزل فرا می گیرد و سپس از اجتماع لذا باید آداب مهرورزی به دیگران را به فرزند آموزش داده که این نشانه جز با دوستی نمودن به او حاصل نمی شود.

– دوستی به اندازه در هفت سال اول زندگی، مبارزه با مشکل ها را در هفت سال دوم زندگی ساده تر می کند.

– کودک با مهربانی، خوبی ها را تجربه می کند و اثر دلنشین آن در قلبش باقی می ماند.

– اگر می خواهیم طفل، در آینده اعتماد به نفس بالایی داشته باشد، به سرعت پله های ترقّی و موفّقیت را طی کند و به قلّه های افتخار و سربلند نائل شود. تنها او را دوست بدارید و دوستی خود را دریغ نکنید.

– ابراز لطف و مهربانی موجب می شود کودک از رفتارهای غیرعادی، که جهت جلب توجه دیگران انجام می دهد، دست بردارد.

– برخورد نیکو، پیوند میان والدین و کودک را محکم می سازد؛ این خود عاملی است جهت جلوگیری از انحرافاتی که در آینده گریبان گیر بعضی نوجوانان می شود. امام صادق (علیه السلام) در این باره می فرمایند:

اخلاق نیکو علاقه ها را محکم و استوار می کند.

– امامان معصوم (علیه السلام) نظارت دقیق و مداوم بر فرزندان خود داشتند و تلاش می کردند آن ها را افرادی متدیّن، متعهد و انقلابی پرورش دهند. لذا در گام اول با آنان دوست و رفیق بودند. با دوستی واکنش‌ها می کردند. باورشان بودند و در پرسشها دستشان را می گرفتند.

به باعث فایده های بیان شده است در ذیل به چند شیوه قشنگ و کاربردی، در زمینه ابراز دوستی اشاره می شود:

– جهت کودکان نام های خودمانی که دوست دارند برگزینید و در منزل آن ها را با آن نام صدا کنید: مثلاً «توپولی من».

– به نیازهای عاطفی ارزش توجه نشان داده کمک کنید تا عواطفشان را بشناسند: مثلاً زمانی که می خندد به او بگویید: «امروز صبح خیلی خوشحال به نظر می رسی» و یا هنگامی که برایش مشکلی پیش می آید و ناراحت است او را در آغوش گرفته، بگویید که احساساتش را درک می کنید. سپس راجع به چگونگی حل مسئله با هم صحبت کنید. یا از راه نمایش عروسکی می توانید به او یاد دهید. که هنگام ناراحت بودن چه عملی انجام دهد و چه بگوید: به مرور وقت هم چنان که راجع به عواطف کودکان با او صحبت می کنید، او به تنهایی، قدرت آشنایی احساسات خود را به دست خواهد آورد. از طرفی آموزش می بیند. احساسات خود را از طریق حرف زدن بیان کند: نه این که با رفتارهای منفی مثل ضربه زدن و اوقات تلخی آن را نشان دهد.

– کودک را تشویق کنید نزد شما بیاید و بگوید: «مرا بغل کن»، «به من توجه کن» و با «من از دستت عصبانی هستم».

– دوستی به فرزندتان باید بی قید و شرط باشد، لیکن «عشق مشروط» موجب ضعف اعتماد به نفس در کودک می شود؛ مثلاً چنانچه بگویید: «اگر زیباترین نقاشی را بین دوستانت بکشی، تو را دوست دارم» این جمله ها باعث اضطراب طفل در هنگام نقاشی کشیدن شده است در آخر اگر نقاشی بقیه دوستانش زیباتر از او بودند، احساس «امنیت» و «دوست داشته شدن» را از دست خواهد داد؛ لذا عزّت نفسش پایین می آید.

– اگر کودک واکنش‌ها بدی انجام داد میان رفتارش و خود او تفاوت قائل شوید: به او نگویید: «او فرزند بدی است».

بلکه بگویید: «من تو را دوست دارم، ولی این کارت کار بدی بود» یا «من اصلاً این کار تو را دوست ندارم»، با این گفتار، در عین این که شخصیت او را تقویت کرده اید. کودک می داند که هنوز او را دوست دارید؛ بنابراین می تواند در برابر واکنش‌ها نادرستش بایستند و آن را عوض کردن دهد.

– هنگام خطاب کردن فرزند از کلماتی نظیر «عزیزم»، «پسرم یا دخترم»، «دلبندم» و … استفاده کنید.

در قرآن کریم، حضرت یعقوب (علیه السلام) هنگامی که می خواست حضرت یوسف (علیه السلام) را خطاب کند. از لفظ «یا بنی» استفاده کرد. و یا حضرت نوح (علیه السلام) – با آن که فرزندش او را آزار داده بود- ولی هنگامی که طوفان شروع شد و می خواست فرزندش را هدایت کند وی را با لفظ «یا نبی» خطاب نمود.

– به فرزند- به خصوص دختر- را از طریق بغل گرفتن، نوازش کردن و بوسیدن دوستی ورزید با صدای ملایم دلپذیر و با کلامی موزون با او صحبت کنید.

– به سخنان کودک به طور کامل گوش دهید و حتی چشم در چشمان او بیندازید. به گونه ای که احساس کند والدین با تمام وجود به سخنانش گوش می دهند؛ با این شیوه اعتماد به نفس کودک اوج می رود، رابطه اش با والدین نیرومند تر می شود احساس خوبی به زندگی پیدا می کند و سخنان مادر و پدر را با دل و جان گوش می دهد.

– استفاده از «زبان بدن» یا «زبان غیر کلامی» در تأیید و احترام و دوستی یکی از رفتارهای موثر و دوام است که اگر والدین، با ایمان و اعتقاد و از روی خلوص و صداقت بدان روی آورند، آثار دوام در عواطف فرزندانشان باقی می گذارد.

از شروع تولد تا هشت سالگی، یکی از وقت هایی که کودک زیاد به توجه و دوستی نیاز دارد، هنگامی است که وی در «سال اول زندگی» قرار دارد، در این سن، آگاهی محدودی از احساساتش دارد. عاطفه جهت این گروه سنی بدهید معناست که تغییراتی در مغز و بدن، به خصوص در دستگاه عصبی که احساس درد، محرومیت، روبه رو شدن با پدیده تازه احساس خطر و جدایی از فرد آشنا را متوجه می شود. چون سال اول، مرحله حساس در رشد اعتماد به دیگران هست، کمبود محبت، موجب رشد نکردن حسش اعتماد و اختلال در روابط اجتماعی خواهد شد. لذا مادر و پدر باید به این احساسات توجه بیشتری داشته باشند؛ هنگام گریه طفل، سریع به او توجه کنید تا احساس ایمنی و اطمینان در او رشد کند، از توهین کردن جداً بپرهیزید. در همان ماه های اولیه، ارتباط کلاسی برقرار کنید و با نوازش و خنده و مهربانی، از ایجاد خلل در روح و روانش جلوگیری نمایند.

نکته ای که نباید از آن غفلت ورزید افراط و تفریط در دوستی کردن هست، همان گونه که فقدان دوستی موجب می شود کودک در آینده به عقده نکبت کم رویی، ناکامی و یأس و ناامیدی دچار شود، دوستی بی موقع و بی اندازه نیز زیان آور هست؛ لیکن والدین با دلسوزی زیاد کودک را از کشف کردن بی راهه ها و موانع سازنده در تربیت منع می کنند.

در قرآن، دوستی بیش از اندازه به فرزند و خانواده نکوهش شده است آن هم توجه و محبتی که انسان را از یاد خدا غافل می کند: (سوره منافقین/ آیه ۲).

ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکند! و کسانی که چنین کنند زیانکارانند.

برخی والدین نیز به انگیزه جبران تأییدی که از جانب والدینشان نشده اند تلاش می کنند با فرزندشان رابطه «بهترین دوست» را داشته باشد؛ لذ از بودن با فرزند لذت می برند و عالی ترین ها را جهت آن ها انجام می دهند.

سرگرمی و رفاقت با فرزندان خوب هست، ولی باید به یاد داشته باشید که با گذشت وقت و زیاده روی در این عمل، دیگر اقتدار مورد نیاز را در منزل ندارید و فرزندان به چشم پدر و مادر با اثبات به شما نگاه نمی کنند که نتیجه اش، رکود برنامه تربیتی و گریز متربّی از شیوه های تربیتی است.

۲- برقراری عدالت

یکی از رفتارهایی که پدران و مادران به آن دچارند، رعایت نکردن عدالت بین فرزندان هست؛ این در حالی است که از دید کودکان هرچه والدین طرف یکی از فرزندان را بگیرند. به معنای دوست داشتن زیاد او و ترجیج آن طرف، نسبت به سایرین هست، این عمل نتیجه ای جز پاشیده شدن تخم کینه و عداوت در بین آن ها ندارد.

حتی در مقایسه ای که بین دو فرزند انجام می شود. با تعریف مثبت از یکی از آن ها، احساس بی ارزشی و بد بودن در طرف دیگر ایجاد خواهد شد.

وقتی به او بگویید: «درس تو بهتر از خواهرت است» همان احساس مقایسه و ناسازگاری را در بین آن ها به وجود می آورد. لذا بهتر است بگویید: «تو هم مثل خواهرت خوب درس می خوانی».

رفتار ناعادلانه موجب درماندگی، اضطراب و ضعف اعتماد به نفس می شود و اجازه پیشرفت را به کودک نمی دهد و برعکس، هنگامی که عدالت را میان فرزندان رعایت کنید. نعمت کشف استعدادها را به آن ها داده اید.

نکته قابل تأمل آن است که شیوه تعریف از فرزندی که کار مثبت انجام داده در برابر دیگر فرزندان و خرید هدیه جهت او به جهت تنبیه کودکی که کار بدی انجام داده در زمانی بافایده است که روش های دیگر مثل تشویق، جنبش عواطف اظهار دوستی و…» را به کار برده باشید.

۳- انواع محبت

۳-۱ نوازش: در میان انواع دوستی نوازش و بوسیدن فرزند در روایات بسیار مورد تأکید قرار گرفته است پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه واله وسلم) می فرمایند:

فرزندان خود را بسیار ببوسید، لیکن جهت شما در هر بوسیدن درجه ای است.

بوسیدن فرزند و نوازش او، از آن جهت است که کودک خواستار نوازش، دوستی خنده و دادوستد عاطفی هست. ابراز علاقه به کودک، احساس امید به زندگی و عزت نفس او را اوج می برد که این، زمینه ساز موفقیت های آینده او خواهد شد و در برابر کمبود محبت، خلّاهای معنوی و روانی بسیاری را ایجاد خواهد کرد؛ از جمله آن ها، دور شدن از محیط خانواده در دوران نوجوانی و گرایش به جسمی مخالف است.

این عمل باید دو طرفه باشد؛ یعنی هم به آن ها ابراز علاقه کنید و هم یادشان دهید که دیگران را دوست داشته باشند و محبتشان را بروز دهند.

از این اصل با عنوان «تأثیر متقابل واکنش‌ها پدر و مادر در خلق و خوی کودک» یاد می شود که در رشد طفل تأثیر به سزایی دارد. به موجب این اصل، والدین در کودکان تأثیر گذاشته و کودکان نیز در چگونگی واکنش‌ها والدین موثرند. در بعضی خانواده ها فرزند اول به آسانی لبخند می زند و اجتماعی هست، لیکن پدر و مادر به او توجه و دوستی بیشتری داشته اند و فرزند دوم معمولاً ساکت تر و خجالتی تر است و لبخند نمی زند، لیکن والدین کمتر از اولی به او توجه داشته اند و زیاد با او صحبت نکرده اند: بنابراین، واکنش‌ها والدین در واکنش‌ها کودک تأثیر داشته که موجب شده است این دو کودک از لحاظ اجتماعی و عاطفی پاسخ های متفاوتی بدهند.

۳-۲ هدیه دادن: پیامبر خدا حضرت محمد (صلی الله علیه واله وسلم) می فرمایند:

هر کس که دختر فرزند خود را خوشحال کند، اجر آزاد کردن بنده ای از فرزندان اسماعیل را دارد و هر کس که دیده پسر فرزند خود را روشن کند مانند کسی است که از خوف خداوند گریه کرده باشد و اجر گریه از خوف خدا جنّاب نعیم است.

این ثواب الهی را می توان با تهیه هدیه ای کوچک جهت کودک خرید؛ علاقه طفل به جایزه و هدیه به اندازه ای است که به طور معمول، برنامه پیشرفت درسی و اخلاقی با کمک آن انجام می پذیرد بر عاملی جنبش کننده و تقویت کننده در انجام فعالیت های سنگین و سخت محسوب می شود. هم چنین اتخاذ این روش، به فرزند می آموزد که هدیه دادن به دوستان نه تنها کاری زیباست. بلکه موجب سازندگی رابطه می شود.

سخن زیبای حضرت علی (علیه السلام) این امر را تأیید می کند؛ ایشان می فرمایند:

هیچ چیز چون هدیه، مهربانی فرمانروا را جلب نمی کند. کینه انسان خشمگین را فرو نمی نشاند، دل بریده را علاقه مند نمی سازد، کارهای سخت را به نتیجه نمی رساند و بدی ها را دور نمی کند.

بنابراین، مثل یک کارآگاه باهوش و با کمی حدس درست، چیزی را که خیلی خوشحالش می کند برایش تهیه کنید؛ مثلاً هر چند وقت یک بار از کودک بپرسید: «اگر به اندازه مقادیر زیر پول داشتی با آن ها چه کار می کردی ۵۰۰۰ – ۱۰۰۰۰ » یا «اگر بنا باشد فقط از بابا چیزی بخواهی آن چیست؟» سپس در مناسبات متفاوت به او هدیه دهید.

البته زیاده روی در این کار، علاوه بر این که جذابیت و اثر واقعی اش را از دست می دهد، از خصلت های نادان و جاهل نیز شمرده می شود. لیکن به فرموده حضرت امیرالمومنین (علیه السلام): «نادان را با تندرو یا کندرو می بینی.»

---

منبع : عطیه الهی / فاطمه سادات آقا میری