تربیت فرزندان+چگونگی رفتار با کودکان پرخاشگر

! نگاه ایده‌آلیستی و مطلق‌گرای ما نسبت به کودکمان وقتی همه‌چیزخواه و به دنبال شماره یک بودن می‌شود، نتیجه آن است که اتاقش پر می‌شود از به‌روزترین لباس‌ها و اسباب‌بازی‌هایی که مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی را ارزش‌های نهادینة او خواهد ساخت؛ پس تکلیف رشد اخلاقی و هنجارپذیری‌اش چه خواهد شد؟
برایش عروسک «باربی» می‌خری و وقتی به تقلید از عروسکش لباس می‌پوشد، او را سرزنش می‌کنی؛ چراکه این پوشش با فرهنگ خانواده و جامعة تو جور درنمی‌آید. این رفتارهای دوگانة والدین با کودک چه خواهد کرد؟ این موضوعی است که دربارة آن با حجت‌الاسلام دکتر محمدرضا سالاری‌فر گفت‌وگو کرده‌ایم. حجت‌الاسلام سالاری‌فر روانشناس، مدرس و عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است که مقالات و سخنرانی‌های زیادی در حوزه مسائل خانوادگی با دو رویکرد دینی و روانشناختی داشته است.* چه عواملی به رشد اخلاقی کودک و ارتقای قدرت تشخیصِ خوب و بدِ او کمک می‌کند؟
– بحثی که در روان‌شناسی با عنوان «فرا مَن کودک» یا «منِ اخلاقی او» طرح می‌شود و می‌توان در متون اسلامی نیز شواهدی برای آن یافت، به این مسأله می‌پردازد که رشد اخلاقی کودک، متأثر از دو عامل است؛ ۱. شخصیت والدین (که بچه از شخصیت والدین برای خود همانندسازی می‌کند) و ۲. رفتار آنان.

* شخصیت، رفتار و گفتار والدین، هرکدام به چه میزان در این امر مؤثرند؟
هر سه مؤثرند؛‌ ولی نکتة جالب آن است که تأثیرپذیری بیشتر از شخصیت و منش والدین است تا رفتارشان؛ مثلاً احتمال اینکه بچه با پدری که بخشش در شخصیت اوست، همانندسازی کند، نسبت به پدری که در مقطعی خاص، بخشش و گذشتی از خود نشان می‌دهد، بیشتر است. نقش گفتار نیز در اینجا بی‌اهمیت نیست؛ ولی از دو عامل قبلی کم‌اهمیت‌تر است.

هرکدام از معیارها و ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی‌ِ اکتسابی از والدین در یک سطحی از شخصیت کودک قرار می‌گیرند و بر همین اساس ارزش‌هایی که از شخصیت پدر و مادر گرفته شده، عمیق‌تر و ماندگارتر از رفتار و گفتار است. در آموزه‌های دینی نیز داریم که رفتار و سیرة اخلاقی افراد،‌ بیشتر در تربیت اطرافیانشان مؤثر است تا گفتار آنها.

* الگوبرداری کودک از شیوة زندگی والدین چقدر در شکل‌گیری ارزش‌های اخلاقی او مؤثر است؟
– در «یادگیری» بحثی به نام «یادگیری الگو» یا «یادگیری مشاهده‌ای» وجود دارد. معنای آن این است که فرد با نگاه‌کردن می‌آموزد؛ نه با گفتار. آنچه بچه در تلویزیون یا در رفتار پدر و مادر می‌بیند، ما به‌اصطلاح می‌گوییم به بخش «ناهشیار» یا «ناآگاه» او وارد می‌شود. حتی اگر در ظاهر آن را نشان ندهد، این‌گونه آموزه‌ها ریشه‌ای‌ترند و تأثیر بیشتر و عمیق‌تری از یادگیری گفتاری دارند

پدر و مادری که خود درگیر مصرف‌گرایی و تجمل‌گرایی باشند یا پایبندی چندانی به اصول اخلاقی و دینی نداشته باشند، آیا می‌توانند با تکیه بر نصیحت، سرزنش و تنبیه، خلافِ این ویژگی‌ها را از فرزند خود انتظار داشته باشند؟

– این خیلی مشکل است. واقعیت این است که «رطب‌خورده منع رطب چون کند»؟ آموزش گفتاری تأثیر بسیار کمی دارد و پدر و مادر اول باید شیوه‌های زندگی خود را اصلاح کنند؛ سپس به شیوه‌های دیگر نظیر تنبیه و تشویق -که البته تشویق مؤثرتر است و تنبیه نقش بازدارنده دارد- روی آورند.

اگر هم می‌خواهیم از روش نصیحت استفاده کنیم، بهتر است به جای تأکید بر خوبی یا بدی یک رفتار، از روش «سقراطی» و روش کاوش و برانگیختن جواب از خود فرد استفاده کنیم و به صورت سؤالی از خود بچه بخواهیم دربارة رفتار خود قضاوت کند؛ مثلاً بگوییم آیا به نظر تو این رفتار مناسب بود؟ این شیوه‌های خلاق که روانشناسان روی آنها بسیار کار کرده‌اند، مؤثرتر است؛ چراکه از آنچه کودک در وجدان خود می‌داند، اعتراف گرفته می‌شود.

* نتیجة چنین رفتارهای دوگانه‌ای برای کودک چه خواهد بود؟
– یکی از عواقب آن «بی‌ثباتی» است. در اثر این رفتارهای پارادوکسیکال، فرد متحیر می‌شود که بالاخره چه چیزی درست است. دوم اینکه بچه احساس ناامنی می‌کند؛ چراکه اعتماد خود را به والدین به عنوان تکیه‌گاه خود از دست می‌دهد. اضطراب، نگرانی، بی‌ثباتی در رفتار، احساس ناامنی از نظر روانی و… از آسیب‌هایی است که در درازمدت گریبان‌گیر بچه می‌شود