کودکان را مسئولیت پذیر بار بیاورید

مقصود از مسئولیت دادن به کودک آن است که او دست به انتخابی بزند و فعلی را انجام دهد که باعث ایجاد روابط انسانی مثبت، زیاد کردن ایمنی، موفقیّت و آسایش خاطر او شود. جهت دست یابی به این هدف، باید در معرض تجربیّات وسیع قرار بگیرد تا عملکرد مناسبش زیاد کردن یابد. علاوه بر این، باید آموزش ببیند به محدودیت ها نیز توجه کرده و در هنگام انجام عمل، نشانه های خود و نیازهای سایرین را در نظر بیاورد.

به زبان راحت تر، مقصود از فرزند مسئولیت پذیر آن است که خود مستقلاً بعضی فعالیت ها را تجربه کرده وظایف شخصی را بدون اتکا به دیگران انجام دهد و مسئولیت آنچه را که در زندگی اش رُخ می دهد بر عهده گیرد. این رفتار، بیانگر همان ضرب المثلی است که می گوید: «آدم باید دست به زانوی خودش بگیرد و بگوید: یا علی».

بنابرآنچه آمد، از اهداف تربیت دینی، پرورش فرزندان مستقل با اراده و مسئولیت پذیر هست. جهت رسیدن به این مقصود، ابتدا

باید خود مسئولیت کارهایمان را برعهده بگیریم تا بتوانیم بر آن ها تأثیرگذار باشیم؛ نه این که بدون منصف کردن خویشتن به این خصلت، کودک را اجبار نموده کارهایی مربوط به خود را انجام داده، و مسئولیت پذیر باشد؛ در این صورت فرزند یاد می گیرد، تنها با استفاده از سلاح قدرت می تواند پیروز شود؛ در آینده نیز اگر خطایی انجام داد، خود را مسئول ندانسته و به آسانی در ورطه اشتباه و گناه غوطه ور خواهد شد.

اما به راستی از چه زمانی باید مسئولیت پذیری را به کودک آموزش داد؟

برای هر انسانی، مناسب ترین وقت جهت آموختن «مسئولیت پذیر بودن» در دوران کودکی هست. در این دوره طفل دوست دارد مستقل باشد و فطرتاً به فعالیت کردن گرایش دارد. لذا اگر فعالیت هایی در خور توانایی اش به او واگذار نشود. در آینده کار کردن برایش سنگین و زندگی جهت او سخت خواهد شد.

امام صادق (علیه السلام) به یکی از فرزندان خود فرمودند:

از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز، لیکن این دو خصلت تو را از بهره دنیا و آخرت باز می دارد.

مقصود از مسئولیت دادن به کودک آن است که او دست به انتخابی بزند و فعلی را انجام دهد که باعث ایجاد روابط انسانی مثبت، زیاد کردن ایمنی،

با در نظر گرفتن این روایت نهادینه ساختن خصلت مسئولیت پذیری در طفل، موجب مسئولیت پذیری اش، در محیط جامعه گردیده. در نتیجه دست یابی به جامعه ایده آل ساده تر خواهد شد. هر چه کودک سریعتر وظایف منزل را بر عهده بگیرد احتمال این که، آن ها را بخشی از عادت های روزانه خود کند و در آینده به کار ببرد زیاد هست. تحقیقات نیز نشان داده کودکانی که از آن ها خواسته شده است در انجام امور خانه، با کمک دادن در بیرون از منزل مسئولیت پذیرند زیاد از دیگران تصویر العمل هایی جامعه پسند، از خود نشان داده اند.

بنابر آنچه آمد، فایده های مسئولیت پذیری فرزندان عبارتند از:

– کمک به پدر و مادر در کارهای خانه.

– کسب مهارت مورد نیاز جهت زندگی آینده در اجتماع.

– دست یافتن به تجربیات و موفقیت های روزافزون و پاداش های ناشی از آن.

– ایجاد روحیه استقلال و انضباط فردی.

کودکان را مسئولیت پذیر بار بیاورید

– زیاد کردن اعتماد به نفس و عزّت نفس کودک.

– اوج رفتن قدرت تصمیم گیری و گزینش عالی ترین گزینه ها.

اما در مقابل، کودکی که دست به رفتارهای غیرمسئولانه می زند، با تنبیه و انتقادی بیش از آنچه که سزاوارش هست، مواجه خواهد شد که در نتیجه آن، عزت نفسش کم کردن می یابد و به زندگی، نگرش منفی پیدا کرده و رفتارهای غیرمسئولانه اش را ادامه می دهد.

روش های ایجاد روحیه مسئولیت پذیری در کودک به شرح زیر می باشد:

مقصود از مسئولیت دادن به کودک آن است که او دست به انتخابی بزند و فعلی را انجام دهد که باعث ایجاد روابط انسانی مثبت، زیاد کردن ایمنی،

۱- در کارهایی که به فرزند ها می سپاریم توان آن ها را در نظر بگیرید. خداوند می فرماید: (سوره بقره/ آیه ۲۸۶).

خدا هیچ کس را جز به اندازه طاقتش مکلّف نمی کند.

با توجه به این سخن پروردگار، پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه واله وسلم) نیز می فرمایند:

آن چیزی را کودک در قوه و قدرت داشته و انجام داده است از او قبول کنید و آن چیزی را که انجامش جهت کودک سنگین و طاقت فرساست از او نخواهید.

کودکان را مسئولیت پذیر بار بیاورید

برای عملی ساختن آیه و روایت مذکو باید بدانید، اگر فرزند در گزینش وظایف مربوط به خود، سهمی داشته باشد، زیاد متابعت خواهد کرد؛ لذا در شروع آموزش، هر روز وظیفه کوچکی از کارهای شخصیش را به او واگذار کنید؛ مثلاً اگر مسئولیت جمع آوری بعضی اسباب بازی ها یا مرتب کردن اتاقش را دادید، جهت او کافی هست. وظایفش را به بخش های کوچک تقسیم کرده. شیوه انجام آن را آموزش دهید، سپس بر انجام آن کار نظارت کنید و تا- دست کم- سه بار آن را درست انجام نداده رهایش نکنید. با این کار، شما عادت های خوبی مثل مسئولیت پذیری، دقت، وقت شناسی، احترام گذاشتن به افراد و چیزهای متفاوت را در تمام زندگی به او یاد می دهید. البته به یاد داشته باشید جهت شروع کمک شما مهم هست. هنگامی که بزرگ تر شد جدا کردن لباس های شُسته شده، تا کردن آن ها، چیدن میز، جا به جایی مواد غذایی، آب دادن به گل ها برایش مناسب است.

۲- به طفل در انجام کارهای درست اعتماد کنید؛ چون باعث ایجاد اعتماد به نفس در او می گردد. دخالت ندادن در فعالیت ها، وی را فردی نالایق و متکی به دیگران بار می آورد، اگر دوست دارد در انجام کارِ منزل کمک کند. او را تشویق کنید؛ کودک مایل است در کارهای مهم سهیم باشد و پدر و مادر را راضی نگه دارد. بعد اگر احیاناً مایل است کارهایی را انجام دهد، ولی برایش سخت است یا خطر دارد، حتی اگر گزینش های نادرستی داشته باشد، اجازه دهید انجام دهد؛ به شرط آن که شما او را راهنمایی کنید. نه این که جهت فرار از نگرانی، او را به قبول گزینش های خود وا دارید. مثل اتو زدن به لباس.

در این گونه فعالیت ها، اگر چیزی را خراب کرد باید مسئول جبران اشتباهش باشد، بعد از او بخواهیم در تعمیرش همکاری کنند. به عقیده روسو:

کودک را علاقه مند سازید که هیچ وقت کمتر یا زیاد از آن حدی که مورد نیاز است تلاش نکند. اگر عادتش دهید که نتیجه های تمام حرکاتش را آینده نگری کند و اشتباهات خود را در طریق آزمون، اصلاح کند، بدیهی است که هر قدر زیاد کار کند، چیز فهم تر و تیزبین تر خواهد شد.

اگر احتمالاً از وظیفه خود شانه خالی کرد برایش تنبیهی در نظر گرفته شود؛ مثل محرومیت از تماشای تلویزیون به مدت ده دقیقه. طبق نظریه «ایمن سازی»، «راجر الن» و «ران رز» در کتاب انضباط عمومی، فرزندان هر چه زیاد در معرض عواقب جزئی تخلّف های کوچکشان قرار گیرند، کمتر مرتکب تخلّف های بزرگ و تحمّل عواقب بزرگ می شوند.

۳- می توان با استفاده از وسایل بازی، مسئولیت پذیری را به کودک اموزش داد. برخورداری از انواع کتاب ها، اسباب بازی ها، کاغذهای نقاشی، حیوانات عروسکی و… به کودک اجازه می دهد که بیاموزد چگونه از آنچه برایش ارزش دارد مواظبت کرده و در نتیجه از وسایل ارزشمند سایرین مواظبت نماید. حتی می توان در قالب بازی، او را فردی مسئول تربیت کرد؛ مثلاً می توان بین کودکان جهت انجام دادن فعالیتی مثل نظافت و جمع و جور کردن وسایل خانه، مسابقه ای ترتیب داد که معمولاً در این روش به علت وجود رقابت، اطفال با ذوق بیشتری وارد عمل می شوند.

با این گونه کارها کودک در ابتدا به عنوان سرگرمی، اسباب بازی ها را جمع می کند. سپس جهت کمک به مادر، آن ها را مرتب کرده؛ کمی بعد به این علت که بزرگ ترها گفته اند، این کار را انجام می دهد؛ آخر چون خود را مسئول انجام کارهای شخصی می داند، دست به کار می شود.

بزرگ ترها در طول این تغییرات نباید بردباری خود را از دست دهد، بلکه پیوسته به او بگویند که هر کاری را خوب انجام دهد شایسته تحسین است تا کودک با کمترین مقاومت مسئولیت را برعهده گیرد.

۴- اگر کاری در نظر شما به عنوان پدر یا مادر، سخت باشد، کودک نیز چنین احساسی پیدا می کند و انجام فعالیت جهت او سخت خواهد شد؛ مثلاً چنانچه هنگام کارکردن عصبانی باشید یا دشنام دهید یا پدر از کمک به مادر در امور منزل ابا داشته باشد، کودک نیز مسئولیت داشتن را، توأم با مشکل کشیدن می داند. ولی اگر با خوش خُلقی و شکیبایی و احساس مسئولیت به وظایف خود رو کنید، جوّی را ایجاد خواهید کرد که تلاش های کودک در هنگام انجام وظیفه با احساس مثبت توأم خواهد شد.

۵- در جهت تقویت مسئولیت پذیری فرزند، جهت او وسایل مورد نیاز مثل کمد لباس، قفسه کتاب، جعبه اسباب بازی و… تهیه کنید.

۶- در برنامه های اجتماعی و جمعی مثل تمیز کردن مسجد پیش از ماه مبارک رمضان و پاک سازی شهر و کوه با کودک شرکت کنید، این خود، عامل مهمی در تقویت احساس مسئولیت در اوست.

۷- به فرزند اجازه تصمیم گیری بدهید؛ مثلاً زمانی که او و دوستش در اتاق سر و صدا می کنند می توانید با ارائه دو راه حل: «آهسته تر بازی کنید» یا «برای بازی بیرون بروید» آن ها را به تصمیم گیری مناسب ترغیب کنید. اگر بعد از چند دقیقه شلوغ کردن بگویید: «می بینم که راه حل دوم یعنی بیرون بازی کردن را گزینش کرده اید». با این شیوه، هم کودک یاد می گیرد چگونه واکنش‌ها کند و هم شما بدون از کوره در رفتن، نحوه واکنش‌ها صحیح و گزینش پیامدهای رفتارشان را به آن ها می آموزید. از طرفی، کودک با بازی کردن در محدودیت ها می تواند «حسّ درک محدودیت ها» را رشد دهد و دریابد که در هر صورت هر لحظه محدودیت هایی وجود دارد؛ بنابراین قبل از تصمیم گیری تشخیص می دهد، ممکن است تصمیم او پیامدهای غیرقابل قبولی را به همراه داشته باشد. این آموزش، احساس مسئولیت را در کودک تقویت می کند، تا هر انتخابی انجام دهد، خود را مسئول گزینش خود بداند و از آن درس می گیرد.

۸- در خانه، جلساتی برگزار شود که در آن مسئولیت های موجود در خانواده مورد بحث قرار گیرد و وظیفه هر فرد مشخص شود. با انجام این عمل، اهمیت مسئولیت پذیری در کودک زیاد نهادینه می شود.

برای همبازی کودک در جهت انجام وظایف خود، بهتر است:

الف) آنچه را که می خواهید انجام دهد، توصیف کنید تا بداند باید دقیقاً چه کاری انجام دهد؛ مثلاً «آب دست شویی بازه، نزدیکه که سَربره». نه این که به کودک گوشزد کنید مرتکب چه اشتباهی شده؛ مثل این که بگویید: «تو اصلاً مسئولیت سَرِت نمیشه. هر لحظه آب دست شویی رو باز می گذاری».

ب) اطلاعات را در اختیار کودک قرار دهید، تا جهت تمام عُمر از آن استفاده کند؛ مثلاً بگویید: «اگر لباس ها را آویزان نکنیم سریع کهنه می شوند»، به جای این که بگوییم: «کی لباس هاش رو پرت کرده روی زمین».

منظورتان را با یک کلمه بیان کنید: «بچه ها! بیرژامه»؛ لیکن با بیان جمله های دستوری طولانی، احساس خوشی به او دست نخواهد داد.

– به جای درخواست انجام کار، راجع به احساسات خودتون حرف بزنید؛ مثلاً «من دوست ندارم کسی در دست شویی رو باز بگذاره».

سخن آخر آن که: مواظبت به جای دخالت، نظارت به جای حفاظت و هدایت به جای دست گیری، زمینه استقلال، اعتماد به نفس، خوداتکایی و مسئولیت پذیری را در کودک تقویت می کند و او را فردی با تربیت دینی موفق جهت آینده پرورش می دهد.

---

منبع : کتاب عطیه الهی/ فاطمه سادات آقا میری