معنی اسم شاپور

شاپور :    ۱- پسر شاه، شاه زاده؛ ۲- (اَعلام) ۱) (در شاهنامه) نام چند پهلوان ایرانی. شاپور: پسر نستوه و نوه‌ي گودرز، که در جنگ نوذر با افراسیاب کشته شد؛ شاپور: از پهلوانان روزگار قباد ساسانی، معروف به شاپور رازی ؛ شاپور: از سرداران خسرو پرویز در جنگ با بهرام چوبین؛ ۲) شاپور نام سه تن از شاهان ساسانی. شاپور اول:  [۲۴۱-۲۷۲ میلادی]، پسر اردشیر بابکان، که با رومیان جنگید و والرین امپراتور روم را با گروهی از سپاهیانش اسیر کرد و به ایران آورد. مانی در زمان او ظهور کرد؛ شاپور دوم معروف به شاپور ذوالکتاف: شاه ایران [۳۱۰-۳۷۹ میلادی] پسر هرمز دوم. در زمان او جنگ با روم و با ترکان آسیای مرکزی ادامه یافت و سختگیری نسبت به غیر زرتشتیان بیشتر شد؛ شاپور سوم: شاه ایران [۳۸۳-۳۸۸ میلادی]، پسر شاپور ذوالکتاف. در زمان او ارمنستان میان ایران و روم تقسیم شد. او به دست اشراف کشته شد؛ ۳) شاپور: (= شاهپور) نام بخشی از رود هلّه در مسیر عبور از کازرون؛ ۴) شاپور: (= شاهور، شاوور) رودی در استان خوزستان به طول ۱۳۰ کیلومتر، که از رودخانه‌ي کرخه جدا می‌شود و پس از گذشتن از شهرستان دزفول و شهرهای شوش و اهواز به رود کارون می‌ریزد؛ ۵) شاپور ابن سهل: [قرن ۳هجری] پزشک مسیحی بیمارستان جندیشاپور، مؤلف چند کتاب پزشکی، از جمله: قرابادین.

اسم شاپور در لغت نامه دهخدا

شاپور.
(اِ مرکب ) پسر شاه .
مرکب از شاه و پور.
در پهلوی شاه پوهر.
(حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین ).
رجوع به شاهپور شود.
شاپور.
(اِخ ) نام مصوری که واسطه بود میان شیرین و خسرو.
(برهان قاطع) : ندیمی خاص بودش نام شاپور جهان گشته ز مغرب تا لهاور ز نقاشی به مانی مژده داده بر سامی در اقلیدس گشاده قلمزن چابکی صورتگری چست که بی کلک از خیالش نقش میرست .
نظامی (خسرو و شیرین چ ۲ وحید ص ۴۸).
رجوع به حاشیه ٔ برهان قاطع چ معین شود.
شاپور.
(اِخ ) (در داستانها) نام یکی از اعیان مملکت فریدون .
(ناظم الاطباء): نیشابور از ناحیت ابر شهر است به خراسان .
و آن را بنا شاپور سپهبد کرده ست بگاه افریدون و درآن خلاف است ، توان بود که زیادت ِ عمارت کرده .
(مجمل التواریخ و القصص ص ۶۴).
رجوع به شاپور نستوه شود.
شاپور.
(اِخ ) پهلوان ایرانی زمان کیکاوس و کیخسرو.
(فهرست ولف ) : چو بهرام وچون زنگه ٔ شاوران چو گیو و چو شاپور و گندآوران .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۳ ص ۶۰۸).
چو طوس و چو گودرز و گیو دلیر چو شاپور و فرهاد و بهرام شیر.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۳ ص ۶۸۱).
چو شیدوش و فرهاد و گرگین و گیو چورهام و شاپور وخراد نیو.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۳ ص ۶۸۵).
چو گودرز کشواد و فرهاد و گیو چو گرگین میلاد و شاپور نیو.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۴ ص ۱۰۶۸).
شاپور.
(اِخ ) پهلوان ایرانی زمان خسرو پرویز.
(فهرست ولف ) : چو گردوی و شاپور و چون اندیان سپهدار ارمینیه رادمان .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۹ ص ۲۶۸۲).
چو خراد برزین و گستهم شیر چو شاپور و چون اندیان دلیر فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۹ ص ۲۷۰۷).
شاپور.
(اِخ ) نام پدر یزدانداد یکی از مؤلفان مستقیم شاهنامه ٔ منثور.
رجوع به یزدانداد و مزدیسنا تألیف دکتر معین چ ۱ ص ۳۸۶ شود.
شاپور.
(اِخ ) موبد زمان پادشاهی انوشیروان .
(فهرست ولف ) : سر موبدان و ردان اردشیر چو شاپور و چون یزدگرد دبیر.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۸ ص ۲۳۹۱).
ابا موبد موبدان اردشیر چو شاپور و چون یزدگرد دبیر.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۸ ص ۲۴۱۶).
شاپور.
(اِخ ) رازی .
یکی از دو تن مقتدرترین نجبای ایران در زمان پادشاهی پیروز یزدگرد ساسانی .
ایران سپاهبد و سپاهبد سواد در زمان پادشاهی قباد پسر پیروز.
(فهرست ولف ): در زمان پیروز مقتدرترین نجبای ایران دو تن بودند ، یکی زرمهر یاسوخرا از خانواده ٔ بزرگ قارن ، که اصلاً شیرازی و حکمران ایالت سکستان بود و لقب هزارفت داشت ، دیگر شاپور ، که از مردم ری و خاندان مشهور مهران بود.
لازار فرپی حکایت می کند که این دو سردار با لشکر بسیار در ایبری و ارمنستان بجنگ مشغول بودند و همین که خبر مرگ پیروز به آنان رسید معجلاً به تیسفون شتافتند ، تا نفوذ خود را در انتخاب پادشاه جدید بکار برند.
بلاش برادر پیروز انتخاب شد و در زمان سلطنت این پادشاه فرمانروای حقیقی ایران زرمهر بود.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۳۱۷ و ۳۱۸) در سالهای نخستین سلطنت قباد ، زرمهر (سوخرا) کماکان مرتبت خود را حفظ کرد و حائز مقام نخستین در میان اشراف بود.
اما قباد پیوسته در دل داشت که خود را از تسلط و استیلای این مرد جاه طلب و خطرناک نجات دهد.
پس رقابتی را که در میان زرمهر و شاپور مهران افتاده بود مغتنم شمرد ، شاپور را ، که در این وقت منصب ایران سپاهبذ داشت (طبری ) ، و در عین حال سپاهبذ ناحیه ٔ سواد نیز بود (نهایه ) ، در نهان با خود یار کرد و زرمهر رابهلاکت رسانید.
این واقعه در سرتاسر کشور شهرت عظیم یافت و مبداء ضرب المثلی شد به این عبارت «باد سوخرا از وزیدن فرو ماند و بادی از جانب مهران وزیدن گرفت ».
(طبری ص ۸۸۵).
یا بنا بر روایت نهایه : «آتش سوخرا فرو مرد وباد شاپور وزید.
» (نهایه ص ۲۲۶).
با وجود این در تاریخ ذکری از این شاپور مهران نیست .
گویا پس از رقیب خود دیری نزیسته است .
(ایران در زمان ساسانیان صص ۳۶۰ – ۳۶۱).
و رجوع به شاپوربن بهرام شود : چو شاپور رازی بیاید ز جای بدرّد دل بدکنش سوفرای .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۸ ص ۲۲۹۱).
به نزدیک شاپور رازی شود بر آواز نخچیر بازی شود.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۸ ص ۲۲۹۱).
چو برخواند آن نامه ٔ کیقباد بخندید شاپور مهرگ نژاد.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۸ ص ۲۲۹۱).
چو بنشست شاپور با سوفرای فراوان زدند از بد و نیک رای فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۸ ص ۲۲۹۲).
و داستان عاقبت زرمهر (سوخرا) در شاهنامه ٔ فردوسی به این شرح آمده است : چو بشنید شاپور پایش ببست بزد نای رویین و خود بر نشست بیاوردش از پارس پیش قباد قباد از گذشته نکرد ایچ یاد بفرمود کو را بزندان برند بنزدیک ناهوشمندان برند ز شیراز فرمود تا هر چه بود زرنج وز گنج وز کشت و درود بتازید یکسر سوی طیسفون سپارد بگنجور او رهنمون .
فردوسی (شاهنامه ج ۸ ص ۲۲۹۳ ابیات ۹۹ببعد).
شاپور.
(اِخ ) (زردشتی ) نام یکی از زردشتیان که در دیوان کاتبی نیشابوری شاعر قرن نهم از او نام برده شده .
رجوع به از سعدی تا جامی ص ۵۵۰ و فهرست اعلام آن کتاب شود.
شاپور.
(اِخ ) (کشیش ) نام کشیشی در زمان پادشاهی یزدگرد اول ساسانی .
وی یکی از نجبا را که موسوم به آذرفرنبغ بود بدین عیسوی درآورد تا از مرضی که داشت شفا یابد.
آذرفرنبغ آن کشیش را دعوت کرد که بقریه ٔ او آمده کلیسائی در آنجابنا کند.
شاپور قبلا قباله ٔ مالکیت محل مزبور را گرفت و کلیسا را بنا نهاد.
آنگاه موبدی آذربوزی نام قضیه را ، که نمونه ٔ ارتداد یکی از نژادگان بود ، به عرض شاه رسانید و یزدگرد بموبد مزبور اجازه داد که برای اعاده ٔ آن شخص بدیانت زردشتی هر تدبیری که میتواند بکار برد ، فقط احتیاط کند که او را بهلاکت نرساند.
باری آذرفرنبغ بدیانت سابق خود بازگشت و رد ملک خود را خواستار شد.
لکن شاپور بتحریک نرسی ، که یکی از روحانیان عیسوی بود ، از دادن آن امتناع ورزید و قباله را برداشته بگریخت .
سپس آن کلیسا به آتشکده تبدیل یافت ، لکن نرسی آتش را خاموش کرد و مراسم دعا و عبادت به آیین نصاری در آن آتشکده برپا کرد.
موبد محلی ، چون این گناه عظیم را ملاحظه کرد ، اهل قریه را خبر داد ، تانرسی را سخت مضروب کردند و مغلولاً به تیسفون فرستادند.
آذربوزی به او اطمینان داد که اگر آتشکده را مرمت کند از مجازات او صرف نظر خواهد کرد.
نرسی ، امتناع نمود و به زندان افتاد و پس از امتناع مجدد محکوم به اعدام شد.
(ایران در زمان ساسانیان صص ۲۹۶ – ۲۹۷).
شاپور.
(اِخ ) آقا.
.
.
از اکابر طهران من اعمال ری است و همشیرزاده ٔ ملا امیدی .
و جعفرخان که در هند کمال اعتبار داشت همشیره زاده ٔ آقا شاپور است .
در فن قصیده کمال دست دارد.
بعنوان تجارت به هندوستان رفته اسبابی بهمرسانیده به ایران آمد.
موزونان بعضی توقعها ازاوداشتند چون بفعل نیامد او را اهاجی رکیک کردند چنانچه ملاطبقی قطعه ای گفته که این بیت از آن قطعه است : بسکه دلگیر ز همکاسه بود میشکند کاسه ای را که در او صورت آدم باشد.
الحق فراخور استطاعت خست بسیار داشت .
فریبی تخلص میکرد اما دیوان که بنظر فقیر رسید شاپور تخلص داشت .
تخمیناً چهار هزار بیت بود.
شعرش این است : نمیگویم که از زندان غم آزاد کن ما را اگر جائی گرفتاری ببینی یاد کن ما را تفاوت نیست جور و لطف و یکسانست نزد ما تو میدانی به هر نوعی که دانی شاد کن ما را.
بذوقی میکنم تکرار حرف دلستانی را که دل در سینه پندارد که میبوسم دهانی را نمی دانم تو خواهی بود یا گردون ولی دانم که دامن گیر گردد خون من نامهربانی را.
(تذکره ٔ نصرآبادی چ وحید دستگردی ص ۲۳۷).
از اولاد مولانا امیدی طهرانی است .
دیوانی تمام کرده .
اول فریبی تخلص داشته آخرالامر به اسم تخلص کرده .
دو بار به هند رفته در آنجا از دولت سلطان سلیم و امرای عظام خصوص میرزاجعفر آصف خان قزوینی رتبه ٔ مصاحبت یافته و به انعامات او سرافراز گشته .
بعد از مراجعت به وطن چندی بوده تا آنکه به دار بقا شتافته .
از اشعار اوست : یار نسازد بما کاش گذاریم باز ما غم او را به او ، او دل ما را به ما.
دلدار نداند دل یار از دل اغیار داند که دل است ، اینکه دل کیست ، نداند.
شاپور کوش تا غمی از دل برون کنیم از تو حدیث دوری و از من گریستن .
(از آتشکده ٔ آذر چ سیدجعفر شهیدی ص ۲۱۹).
از اولاد امیدی طهرانی بوده در عهد سلطان سلیم به هندوستان رفته بماند و در آنجا فوت شد.
شاعری غزلسرا بوده است .
(مجمع الفصحاء چ سنگی تهران ص ۲۳).
شاپور.
(اِخ ) مولانا.
.
.
از شعرای صاحب دیوان کاشان است .
این مطلع از اوست : طریق ماهرخان غیر بیوفائی نیست خوشا کسی که به این قومش آشنائی نیست (تحفه ٔ سامی چ وحید دستگردی ص ۱۵۵).
شاپور.
(اِخ ) (برج .
.
.
) عسکر مکرم است که در قرن چهارم شهری بود بر دو جانب نهر مسرقان و جانب غربی آن بزرگتر بود و بوسیله ٔ دو جسر بزرگ که از قایقهای بهم بسته تعبیه شده بود بجانب دیگر اتصال داشت .
شهر دارای بازاری باشکوه بود که با مسجد جامع هر دودر جانب غربی واقع بودند.
از جمله ٔ عیوب عسکر مکرم وجود عقربهای سمی در آن شهر بود که هیچکس از گزند آنان بی نصیب نمی ماند.
.
.
وجه تسمیه ٔ عسکر مکرم این است که حجاج عامل معروف بنی امیه در عراق یکی از سرکردگان عرب را بنام مکرم برای خاموش کردن فتنه ای به خوزستان گسیل داشت و سردار مزبور نزدیک خرابه های شهری که به فارسی رستم گواد نام داشت و اعراب آن را رستاقباذنامیدند مستقر شد و این مکان بعدها به عسکر مکرم ، یعنی اردوگاه مکرم ، معروف گردید.
اکنون نام عسکر مکرم در نقشه ها دیده نمی شود ولی جای آن خرابه های بندقیر است که در آنجا آب گرگر (مسرقان ) به کارون میریزد.
(ترجمه ٔ سرزمینهای خلافت شرقی ص ۲۵۵).
عسکر مکرم از اقلیم سیم است طولش از جزایر خالدات فدک و عرض از خط استوا لامه .
شاپور ذوالاکتاف تجدید عمارتش کرد و بورج شاپور خوانند بر دو جانب آب دودانگه ٔ تستر نهاده است و در اول به لفظ لشکر خواندند و لشکر ابن طهمورث دیوبند ساخته شهری بزرگ است ، از همه ولایت خوزستان هوای آن خوشتر است اما در او عقارب قتال بسیار است .
(نزهة القلوب چ لیدن ص ۱۱۲).
شاپور.
(اِخ ) شهر.
.
.
نام یکی از دهستانهای چهارگانه ٔ بخش مرکزی شهرستان کازرون است .
حدود و مشخصات آن به قرار زیر است : از شمال ارتفاعات چنار شاهیجان و سلبیز و نودان ، از جنوب کوه کمارج و دهستان حومه ، از خاور ارتفاعات دوان ، از باختر ارتفاعات ناحیه ٔ ماهور و میلاتی .
موقعیت آن جلگه و دامنه است و رودخانه ٔ شاپور از وسط دهستان می گذرد.
این دهستان در شمال باختر بخش واقع است .
هوای آن گرم و مالاریایی است .
آب مشروب و زراعتی آن از رودخانه ٔ شاپور و چشمه و قنات است .
محصولات آن عبارت است از: غلات ، برنج ، تریاک و محصولات صیفی .
شغل اهالی زراعت است .
زبان مردم شهر ، فارسی و شیعه ٔ دوازده امامی اند از بیست و پنج آبادی تشکیل شده و نفوس آن در حدود ۴۳۰۰ تن است و قراء مهم آن عبارتند از: اردشیری ، تل گاوک ، جدس ، حسین آباد ، خداآباد ، زنگنه .
خرابه های شهرشاپور و غار معروف آن دراین دهستان است .
(فرهنگ جغرافیائی ایران ج ۷).
در شاپور چنانکه مقدسی گوید ده نوع عطر روغنی بعمل می آمد: عطر بنفشه ، عطر نیلوفر ، عطر نرگس ، عطر کارده ، عطر سوسن ، عطر زنبق ، عطر مورد ، عطر مرزنجوش ، عطر بادرنگ و عطر بهارنارنج و به کشورهای مشرق زمین فرستاده میشد.
(ترجمه ٔ سرزمین های خلافت شرقی ص ۳۱۵).
بزرگترین حجاری ساسانی در شاپور است که اندکی خارج از جاده ٔ شیراز به بوشهر قرار دارد.
(تاریخ صنایع ایران ص ۱۰۵).
و رجوع به ترجمه ٔ مقدمه ٔ ابن خلدون ص ۱۱۸ ، مجمل التواریخ و القصص ص ۲ ، ۳۲ ، ۳۲ ح ، ۳۹ ، ۸۴ ، ۳۳۷ ، ابن اثیر ج ۱ ص ۱۳۴ و شاپوربن اردشیر و رجوع به بیشابور شود.
شاپور.
(اِخ ) نهر.
.
.
نام نهری در ولایات غندیجان فارس .
(نزهة القلوب ، مقاله ٔ سوم ص ۲۲۵).
از وسط دهستان شاپور میگذرد.
رجوع به فرهنگ جغرافیایی ج ۷ و شاپور (شهر) شود.
شاپور.
(اِخ )ابن ادران بن اشک .
در مجمل التواریخ و القصص (ص ۳۲) از پادشاهان سلسله ٔ اشکانی شمرده شده که با واقعیت تاریخی وفق نمیدهد .
در جای دیگر همین کتاب (ص ۵۸) از او بنام شاپوربن اشک یاد گشته و پادشاهی وی شصت سال ذکر گردیده است .
ظاهراً (ادران ) مصحف (اردوان ) است و به اعتبار این که در افسانه های راجع به تولد شاپور پسر اردشیر ، مادر شاپور را دختر اردوان آخرین پادشاه اشکانی دانسته اند این نام با وی تطبیق می کند.
رجوع به شاپوربن اردشیر شود.
شاپور.
(اِخ ) ابن اردشیر.
نام دومین پادشاه سلسله ٔ ساسانی .
معروف به شاپور اول است .
داستان تولد او از دختر اردوان آخرین پادشاه سلسله ٔ اشکانی در شاهنامه و کتب تاریخ آمده است .
حمداﷲ مستوفی این داستان را چنین روایت کرده است : (اردشیر) دختر (اردوان ) را زن کرد.
دختر بفریب برادر ، اردشیر را زهرخواست داد.
اردشیر فهم کرد ، او را بوزیر داد تا بکشد.
زن گفت حامله ام .
چون اردشیر را پسر نبود وزیر او را زینهار داد و خود را خصی کرد.
بعد از چند ماه شاپور از او متولد شد.
وزیر او را بپرورد و در ده سالگی در حالت گوی باختن بر اردشیر ظاهر گشت وزیر احوال عرضه داشت .
وزیر را نوازش کرد.
(تاریخ گزیده ص ۱۰۴).
همچنین به شاهنامه ٔ فردوسی و ابن اثیر ج ۱ ص ۱۳۴ و حبیب السیر ج ۱ ص ۲۲۴ ببعد و سایر تواریخ معتبر رجوع شود.
با توجه به این که مدت سلطنت اردشیر بعد از واقعه ٔ قتل اردوان چهارده سال بوده مشکل میتوان این حکایت را تصدیق کرد ، چه از داستان چنین برمی آید که شاپوردر این وقت که بر تخت نشست سیزده ساله بوده است .
(تاریخ ایران ژنرال سرپرسی سایکس ترجمه ٔ فخر داعی گیلانی ج ۱ ص ۵۴۴).
پدرش اردشیر در زمان حیات خویش وی را در سلطنت با خود شریک کرد.
(ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۳).
در سکه های شاپور اول دو سجع مختلف دیده میشود یکی «شاه پوهری یزدانی » و دیگر «مزدیسن به شاه پوهر ملکان ملکا (شاهانشاه ) ایران مینوچیتری من (هج ) یزدان ».
چنان مینماید که سجع اول متعلق به دوره ای است که اردشیر زنده بود و هنوز شاپور به سلطنت نرسیده بود و حکمرانی یکی ازنواحی مهم ایران را داشت و بعنوان حکمران آن ناحیه سکه به اسم او زده اند.
(تاریخ تمدن ایران ساسانی سعید نفیسی ص ۳۴۲).
اردشیر اول در سال ۲۴۱ م .
بدرود زندگی گفت .
حجاری نقش رجب حاکی از جلوس پسر او شاپور اول است .
تاجگذاری رسمی شاپور در سال ۲۴۲ م .
صورت گرفت .
بنابر روایت ابن الندیم نخستین خطبه ٔ مانی در روز جلوس شاپور ، یعنی یکشنبه ٔ اول نیسان که آفتاب در برج حمل قرار داشت ، ایراد شد.
اگر بتوان این روایت را قبول کرد تاریخ هر دو واقعه مطابق بیستم مارس سال ۲۴۲ م .
میشود.
اما مانی در کتاب کفلایه گوید در عهد سلطنت اردشیر اول سفری به هند کرده و مردم را بدین خویش خوانده است و چون خبر مرگ اردشیر و جلوس شاپور را شنیده به ایران باز گشته ، در خوزستان بحضور شاپور بار یافته است .
(ایران در زمان ساسانیان پرفسور آرتور کریستن سن ترجمه ٔ رشید یاسمی چ ۲ صص ۲۰۳ – ۲۰۶).
شاپور از پدر خود مملکتی را به ارث برد که در آن تشکیلات پارتی محفوظ مانده و مجدداً بر اصل تمرکز قوا تنظیم شده بود ، بدون آنکه دستگاه ملوک الطوایفی از بین رفته باشد.
شاهنشاهی با ایجاد قشونی با انضباط و تشکیلات اداری که طبق مبانی و اصول جدید کار می کرد ، ثابت و مستقر گردید.
این پادشاه از آغاز کار توجه خود را به مسائل خارجی معطوف داشت .
.
.
از قرن اول مسیحی ، تشکیل شاهنشاهی عظیم کوشان در سرحدهای شرقی ایران برای کشور اخیر خطری سیاسی و مزاحمتی اقتصادی فراهم کرده بود.
شاپور از یک سو بین رومیان و کوشانیان گرفتار بود.
و از سوی دیگر دایماً برای حل مسأله ٔ ارمنستان میکوشید ، و از جانب دیگر همواره تحت تهدید بدویانی بود که بر معابر قفقاز فشار وارد می آوردند.
شاهنشاهی جدید ساسانی میبایست مافوق قوای خود خطر محاربه ٔ ناگهانی را در همه ٔ سرحدها احساس کند.
شاهنشاهی کوشان از دو لحاظ توجه شاپور را به خود جلب میکرد:نخست آنکه کشور مزبور به واسطه ٔ تجارت بین المللی ثروتمند شده بود ، دیگر آنکه مخالف قدرت شاپور بود.
شاپور از آغاز ، مساعی خود را بدان سوی معطوف داشت .
وی در کتیبه ای طولانی که در دیوارهای آتشگاه نقش رستم حک شده ، نخستین پیشرفتهای خود را نقل میکند: سپاه فاتح او پیشاور ، پایتخت زمستانی شاهان کوشان را متصرف شد ، دره ٔ سند را اشغال کرد و به سوی شمال راند ، از هندوکش عبور کرد ، ایالت بلخ را تسخیر نمود ، از جیحون گذشت و به سمرقند و تاشکند درآمد.
سلسله ٔ کوشان که کنیشکای کبیر آنرا تأسیس کرده بود ، منقرض شد.
از این پس سلسله ای دیگر جایگزین آن میگردد که سلطنت ایران را میشناسد و بر مملکتی محدود حکومت میکند.
(ایران از آغاز تا اسلام گیرشمن ترجمه ٔ دکتر معین ص ۲۹۳).
خبر فوت اردشیر چون به ارمنستان و هاترا رسید بنای شورش را گذاشتند.
نائره ٔ شورش ارمنستان بزودی فرونشانده شد و قلعه ٔ هاترا (الحضر) بدستیاری دختر پادشاه یاغی فتح گردید (۲۴۰ م .
) و شاپور که وعده ٔ تزویج او را داده بود بعهد خود وفا نکرد و دختر را بدست دژخیم سپرد.
(تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس ج ۱ ص ۵۴۴).
در کتب تاریخ درباره ٔ فتح قلعه ٔ هاترا(الحضر) داستانی روایت شده که شاپور آن را چهار سال و برخی گویند دو سال در محاصره گرفت و نتوانست گشود.
سرانجام نضیره دختر زیبای ضیزن ، ملک عرب ، بر شاپورشیفته شد و در ازای عهد شاپور به تزویج وی او را راهنمائی کرد که کبوتر طوقدار ماده ای بگیرد و بر پایش بخون حیض دوشیزه ٔ کبود چشمی بنویسد و پرواز دهد تا بر برج حصار نشیند و برج فرو ریزد و آن طلسم مدینة الحضر بود.
شاپور پس از فتح قلعه دختر را بزنی گرفت تاروزی دختر از برگ گلی که در بسترش بود برنج شد و چون شاپور دانست که پدرش او را به ناز پرورده درجه ٔ ناسپاسی وی بشناخت و فرمان داد تا گیسویش را بدم اسب سرکشی بستند و اسب را تازاندند.
رجوع به مجمل التواریخ و القصص ص ۶۳ و ۶۴ ، حبیب السیر ج ۱ صص ۲۲۵ – ۲۲۶ و دیگر تواریخ قدیم شود.
و اندر شاهنامه ٔ فردوسی چنان است که این حادثه شاپور ذوالا کتاف را افتاد و نام ضیزن ، طایر گوید.
در سیرالملوک چنان است که شاپور اردشیر بود.
واﷲ اعلم .
(مجمل التواریخ و القصص ص ۶۳).
همچنین رجوع به ابن اثیر ج ۱ ص ۱۳۵ شود.
بنابر مندرجات تاریخ اربل شاپور در نخستین سال پادشاهی خود با خوارزمیان و سپس با مادیهای کوهستانی محاربه کرد و آنان را مغلوب ساخت .
از آنجا بقصد سرکوبی گیلها و دیلمیان و مردم گرگان تاخت .
بموجب مندرجات کتاب پهلوی موسوم به شهرستانهای ایرانشهر شاپور در خراسان یک پادشاه تورانی پهلیزگ نام را مغلوب و مقتول ساخت و در محلی که محاربه روی داده بود ، شهر مستحکم نیوشاپور را بناکرد که کرسی ولایت ابرشهر شد.
اردشیر به لقب شاهنشاه ایران قناعت کرده بود ولی شاپور پس از این فتوحات در کتیبه ها لقب مجلل تر «شاهنشاه ایران و انیران » گرفت .
(ایران در زمان ساسانیان صص ۲۴۵ – ۲۴۶).
در کتیبه ٔپهلوی نقش رجب عنوان پادشاهی شاپور چنین ذکر شده است : این پیکر مزداپرست خدایگان شاپور شاهنشاه ایران وانیران آسمانی نژاد از ایزدان پسر مزداپرست خدایگان اردشیر شاهنشاه ایران آسمانی نژاد پورساسان پاپک پادشاه .
(تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس ج ۱ ص ۵۴۳).
چون مسأله ٔ مشرق منظم شد ، شاپوربه سوی مغرب بازگشت .
اینجا نیز اقبال با او یاری کرد ، وی در سوریه پیش رفت و به انطاکیه رسید.
شاپور پس از چند شکست آماده ٔ بازگشت بود.
در این هنگام گردیانوس کشته شد و جانشین او فیلفوس عرب در انعقاد معاهده ٔ صلح عجله کرد و پرداخت خراجی هنگفت را متعهد گشت و بین النهرین و ارمنستان را به ایران واگذاشت (۲۴۴ م .
).
(ایران از آغاز تا اسلام تألیف گیرشمن ترجمه ٔ دکتر معین ص ۲۹۴).
همچنین رجوع به ایران در زمان ساسانیان ص ۲۴۵ و تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس ص ۵۴۵ شود.
پس از پانزده سال ، مجدداً محاربه ٔ با روم آغاز شد ، و آن با موفقیتی پرهیاهو توأم بود.
شاپور عده ای معتنابه از شهرهای سوریه ، منجمله انطاکیه را تسخیر کرد.
وی نزدیک الرها فتحی عظیم کرد و امپراطور والریانوس را با هفتاد هزار لژیونر رومی اسیر گرفت و آنان را به ایران رهسپار کرد (۲۶۰ م .
).
(ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۳).
قسمت اول کتیبه ٔ کعبه ٔ زردشت ، که متأسفانه آسیب فراوان دیده ، در بیان جنگهای شاپور با رومیان است .
پیروزی شاپور بر والریانوس بطور اختصار در سطر۱۳-۱۴ ذکر شده است .
این عبارت ثابت میکند ، که نبردی که به شکست والریانوس منجر شد ، در الرها اتفاق افتاده است جنگ الرها را در تصویری ، که در دورا کشف شده نمایش داده اند.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۴۶).
لژیونرهای رومی اسیر در شهرهائی که خود آنان بر طبق طرح اردوگاههای نظامی رومی بنا کردند استقرار یافتند.
آنان بعنوان متخصص ، معمار ، مهندس و اهل فن در تحقق بخشیدن به کارهای عظیم عام المنفعه مخصوصاً بنای پلها ، سدها ، و طرق به ایرانیان مساعدت کردند و از خدمات آنان ایالت پر ثروت خوزستان فواید بسیار بر گرفت ، و بعضی آثار و بقایای آن عهد هنوز در زمان ما قابل استفاده است .
(ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۴).
پس از شکست والریانوس و اسارت او شاهنشاه ایران خود را سلطان مشرق و مغرب میدید.
وی لقب امپراطور روم را در این موقع به یکی از پناهندگان رومی موسوم به کوریادس داد.
امّا او با وجود این نتوانست نامی از خود در تاریخ باقی گذارد.
سرنوشت والریانوس معلوم نیست قدرمتیقن این است که در اسارت جان دادو گویا در شهر گندی شاپور در گذشت .
روایات مورخین رومی از قبیل لاکتانسیوس و سایرین در باب بدرفتاری پادشاه ایران با والریانوس قابل تردید است .
بموجب روایات شرقی شاپور او را مجبور کرد ، که در ساختمان سد نزدیک شوشتر کار کند.
بلاشک هم سد و هم جسر بزرگ (شادروان ) شوشتر عمل مهندسین رومی است .
.
.
در طی کاوشهای علمی شهر شاپور ، ویرانه های کاخی از شاپور اول در جنب آتشکده و بنای دیگری از این پادشاه (که کتیبه ٔ شهر شاپور در آنجا است ) کشف شده است .
سبک معماری و تزیینات این بنا کاملا یونانی است و این خود مایه ٔ بسی شگفتی است ، که چنین بنایی در قلب سرزمین پارس ، یعنی مهد سلسله ٔ ساسانی ، قرار دارد.
.
.
شاپور پس از تاخت و تاز درسوریه و کاپادوکی قصد بازگشت به ایران کرد و در حین مراجعت مورد حمله ٔ اذینه امیر عرب که حکمرانی شهر پالمور واقع در صحرای شام را داشت ، قرار گرفت .
این شهر مرکز تجارت شرق و غرب بود.
درباره ٔ موفقیتهای اذینه در این موقع بیشک تاریخ نویسان گزافه گوئی بسیار کرده اند.
ایرانیان بدون هیچ فایده تا سال ۲۶۵ م .
جنگ خود را با پالمور ادامه دادند.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۴۶ و ۲۵۰ – ۲۵۱).
همچنین به ایران از آغاز تااسلام ص ۲۹۴ و تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس رجوع شود.
تاریخ نویسان مدت پادشاهی شاپور را بتفاوت ، سی سال و پانزده روز و سی سال و بیست و هشت روز (مجمل التواریخ و القصص ص ۶۳) و سی و دو سال و چهار ماه (مجمل التواریخ و القصص ص ۸۷) و سی سال و پانزده روز و سی سال شش ماه و نه روز (ابن اثیر ج ۱ ص ۱۳۵) نوشته اند.
تاریخ وفات او را کریستن سن و گیرشمن ۲۷۲ م .
و سرپرسی سایکس ۲۷۱ م .
ذکر کرده اند لیکن با توجه به تحقیقات آقای تقی زاده وفات شاپور در ۲۷۳ م .
روی داده است .
(ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۶ حاشیه ٔ ۱ مترجم ).
بنابراین اگر مدت پادشاهی شاپور از تاریخ تاجگذاری او بحساب آید روایت سی ودو سال و چهار ماه که در مجمل التواریخ و القصص آمده در میان روایات قدیم اقرب بصحت بنظر میرسد.
شاپور که شاهنشاهی بزرگی بوجود آورده بود به مانی توجه کرد و این مبدع دین «عمومی » را تحت حمایت گرفت .
افکار مانی که از ادیان زرتشتی ، بودایی و مسیحی اقتباس شده بود: پیروانی از اقوام آسیای غربی که دارای مذاهب مذکور بودند ، برای پیامبر مزبور فراهم آورد.
آیا شاپور ، با جلب مانی به سوی خود با موافقت درتبلیغ آیین وی مقاصد سیاسی کمابیش دور و درازی داشته است ؟ این فرضیه بعید بنظر نمی آید.
(ایران از آغاز تا اسلام صص ۲۹۵ – ۲۹۶).
بنابر مندرجات کفلایه گویا مانی در زمان اردشیر بابکان مورد توجه پسرش شاپور بوده است .
بنابر روایات دیگر نخست دو تن از برادران شاپور ، یعنی مهر شاه حاکم ولایت میشان و پیروز باو گرویده بودند.
بنا بر روایت الفهرست فیروز بود که مانی را بحضور شاه دلالت کرد.
در کتاب کفلایه ، که مانی شرح حال خود را در آن نوشته ، اطلاعات گرانبهائی راجع به روابط مانی و شاهنشاه شاپور مذکور است .
مانی پس از ذکر مسافرت خود به هند و مراجعت به ایران چنین گوید: «بحضور شاپور شاه رفتم و او به احترام بسیار مرا پذیرفت و اجازه ٔ مسافرت مرحمت کرد ، تا کلمه ٔ حیات را تبلیغ کنم .
در موکب او سالیان دراز در ایران و در کشور پارت تا آدیب (آدیابن ) و ممالکی که با دولت روم مجاور است ، مسافرت نمودم ».
بنا بر روایات مانویه ، که مأخوذاز تواریخ عربی است ، در آخر شاپور با مانی بخصومت پرداخت .
بنا بر قول یعقوبی ، این پادشاه فقط ده سال کیش مانی داشت ، پس از آن مانی از کشور ایران اخراج و قریب ده سال در ممالک آسیای مرکزی سرگردان بود.
شمیدت نسبت به جزئیات این روایت ابراز شک کرده و بر آن است که هرگز مانی با شاپور معارضه ای نداشته است و چنین گوید: در هر حال فرار و نفی مانی به هند افسانه ای بیش نیست ، زیرا این سفر قبل از جلوس شاپور باید واقع شده باشد.
(ایران در زمان ساسانیان صص ۲۱۹ – ۲۲۱).
طبق روایت بیرونی مانی در ایام آوارگی ، هند و تبت و چین را سیاحت کرد.
پس از مرگ شاپور در سال ۲۷۲ به ایران بازگشت .
(تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس ص ۵۵۲).
در باب ظهور مانی به کتاب مانی و دین او تألیف آقای تقی زاده ، تاریخ گزیده ص ۱۰۹ و ابن اثیر ج ۱ ص ۱۳۵ و حبیب السیر ج ۱ ص ۲۲۸ و سایرتواریخ قدیم رجوع شود.
گویند که شاپور کار پدر را در امر مرتب ساختن اوستا دنبال کرد و بدستور وی آنچه در اوستا ، درباره ٔ علوم پزشکی ، جغرافیا ، ستاره شناسی و فلسفه در یونان و هندوستان و کشورهای دیگر متفرق بود به دست آورده به اوستای موجود افزودند.
(مزدیسنا ص ۶).
شاپور در سالهای آخر سلطنت به آبادانی کشور پرداخت .
از جمله ٔ کارهای عمرانی او ساختمان سد شوشتر است .
(تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس ص ۵۵۰).
شادروان شوشتر او کرد که از عجایب عالم است ، و شهرهای بسیار کردچون شاپور ، و نیشابور ، شادشاپور ، اندیو شاپور ، شاپور خواست ، بلاش شاپور ، پیروز شاپور.
(مجمل التواریخ و القصص ص ۶۳).
در ابن اثیر آمده است : شهر نیشابور و شهر شاپور به فارس و فیروز شاپور که همان انبار است وجندیشاپور را او بنا کرد.
(ج ۱ ص ۱۳۴) از آثار او بالاد شاپور فارس و نیشابور خراسان که طهمورث آغاز کرده و پیش از اتمام خراب شده شاپور آن را بر مثال رقعه ٔ شطرنج هشت در هشت قطعه ساخته واکاسره را عادت بود که شهرها بر مثال جانوران میساختند چنانکه شوش را مثال باز و شوشتر بر مثال اسب و گویند چون اردشیر در بیابان شهری ساخت ونه اردشیر نام نهاد شاپور آن شهر ازو بخواست اردشیر مضایقه کرد گفت تو نیز یکی بساز شاپور غیرت کرد و نشابور ساخت و شاد شاپور (قزوین ) (تاریخ گزیده ص ۸۳۰ از کتاب التبیان ) و جندشاپور خوزستان و به هر ولایت روستاها بسیار ساخت .
(تاریخ گزیده ص ۱۰۵ و ۱۰۶).
حمزه بنای نیشابور را به شاپور نسبت داده .
.
.
بگفته ٔ طبری و ثعالبی نیشابور را شاپور دوم بناکرده است .
(ایران در زمان ساسانیان ، حاشیه ٔ ص ۲۴۶).
در رساله ٔ کوچک «شهرستانهای ایران » بزبان پهلوی که ظاهراً در قرن دوم هجری تدوین گشته ساختمان پوشنگ ، نیشاپور ، هیرت (حیره ) ، به شاپور در فارس ، و ندیبوگ شاپور ، ایران خوره کرد ، اراسپ به شاپور اول نسبت داده شده .
(تاریخ تمدن ایران ساسانی ص ۸۷).
در کتابخانه تاریخ و جغرافیا که از منابع دوره ٔ ساسانی مطالبی در آنها مانده است .
ساختمان شهرهای زیر را به شاپور اول نسبت داده اند: به از اندیو شاپور (یعنی شهر شاپور که بهتر از انطاکیه است ) در خوزستان ، شاذ شاپور در میسان ، بلاش شاپور ، پیروز شاپور در عراق نزدیک انبار ، گندی شاپور ، شوشتر ، تکریت ، شاپورآباد یا سابرآباد شاپورخواست در میان اصفهان و خوزستان ، شهر شاپور در فارس ، خسرو شاپور نزدیک واسط ، نیشابور ، فیروز در ناحیه ٔنصیبین ، هنبوشاپور در مداین ، و شهر مسرقان را در خوزستان و مناره ای را که در ده ونجر نزدیک همدان بوده و تازیان منارة الحوافر نامیده اند و شادروان شوشتر رانیز از آثار او میدانند.
(تاریخ تمدن ایران ساسانی ص ۸۸).
شاپور اول به پیروی از شیوه ٔ پدرش اردشیر سکه های زیبائی ضرب نموده است .
(تاریخ صنایع ایران ص ۱۱۲).
در کتیبه ٔ کعبه ٔ زردشت زنی بنام آذر اناهید و عنوان بانبشنان بانبشن .
(ملکه ٔ ملکه ) ذکر شده که ظاهراً همسر شاپور است .
نام این ملکه بستگی نزدیک و تعلق خاندان ساسانی را به معبد اناهید استخر بخاطر می آورد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۵۲).
در شاهنامه داستانی روایت شده که طبق آن شاپور هنگام شکار بادختر مهرک روبرو میشود و بر او شیفته گشته ویرا بهمسری بر می گزیند.
«بنا بر عقیده ٔ ایرانیان شاپور دارای وجاهت و صباحت منظر بوده و نقوش برجسته ٔ موجود این عقیده را تأیید میکند» (تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس ص ۵۵۴).
(از حجاریهای ساسانی مربوط به دوران پادشاهی شاپور اول حجاری نقش رستم (اسارت والرین ) ، حجاری فیروزآباد فارس ، حجاری شاپور (اندکی خارج از جاده ٔ شیراز به بوشهر) را میتوان نام برد.
(تاریخ صنایع ایران صص ۱۰۳ – ۱۰۶).
در شاهنامه و سایر آثار منظوم فارسی از این شاپور بنام شاپور و شاپور اردشیر و شاپوربن اردشیر نام برده شده است : به نیروی شاپور شاه اردشیر شود بی گمان آب در چاه شیر.
فردوسی .
شهر گرگان نماند با گرگین نه نشابور ماند با شاپور.
ناصرخسرو (دیوان ص ۱۵۱).
زین سور بسی ز من بتر رفت اسکندر و اردشیر و شاپور.
ناصرخسرو (دیوان ص ۱۹۷).
من از پاک فرزند آزاد گانم نگفتم که شاپوربن اردشیرم .
ناصرخسرو (دیوان ص ۲۸۹).
شاپور.
(اِخ )ابن اشک .
«شاپوربن اشک ، از جمله اشکانیان وی بوده است که بسیج غزو کرد و او پسر اذران بن اشغان بود ، و در عهد [ او ] عیسی علیه السلام ظاهر شد و پس شاپور بروم رفت و غزا کرد و انطیخس سوم پادشاه روم بود بعد از اسکندر.
و بسیار برده آورد از روم ، و در کشتیها نشاند و پس بفرمود تا غرقه کردند بکینه ٔ دارا ، و بسیاری چیزها که سکندر بروم برده بود باز آورد ، و نهرالملک او گشاد و از آن مال بس بر آن خرج کرد.
» (مجمل التواریخ و القصص چ ملک الشعرای بهار ص ۵۹).
نخستین پادشاه اشکانی در روزگار ملوک الطوائفی اشک بود که ۵۲ سال پادشاهی کرد.
.
.
و ایرانیان معترفند به اضطراب و مشوش بودن تاریخ خود در ایام ملوک الطوائف .
.
.
(ابن اثیر ج ۱ ص ۱۳۲).
و رجوع به فهرست ولف ، مجمل التواریخ والقصص ص ۵۸ و شاپوربن ادران بن اشک شود : نخست اشک بود از نژاد قباد دگر گرد شاپور فرخ نژاد.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۷ ص ۱۹۲۲ بیت ۵۲).
شاپور.
(اِخ ) ابن بابک .
نام پسر بابک و برادر اردشیرو نوه ٔ ساسان که چون بابک از قصد پسر خود اردشیر که مایل بود پادشاه سرتاسر ایالت پارس شود هراسان گشت ، نامه بحضور شاهنشاه اردوان (ارتبان پنجم ).
نوشت و رخصت طلبید که تاج گوچیهر (از سلسله ٔ بازرنگیان ) را بسر فرزند ارشد خویش شاپور گذارد.
شاهنشاه در پاسخ نوشت ، که او بابک و پسرش اردشیر را یاغی میشناسد.
بابک اندکی بعد از این واقعه بدرود حیات گفت و شاپور بجای او نشست .
میان او و برادرش اردشیر نزاع در گرفت .
اتفاقاً شاپور بطور ناگهانی وفات یافت و سبب را چنین نوشته اند که هنگام حمله به دارابگرد ، شاپور در خانه ٔویرانه ای فرود آمد ، غفلة سنگی از سقف جدا شد و او را از پای در آورد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۱۰۶ و ۱۰۷).
و به ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۱ رجوع شود.
شاپور.
(اِخ ) ابن بهرام .
در زمان قباد اول (نهایة ص ۲۲۶) دارای مقام ایران سپاهبذ بوده است .
(ایران در زمان ساسانیان ص ۱۵۱).
و رجوع به شاپور (رازی ) شود.
شاپور.
(اِخ ) ابن شاپور.
پسر شاپور ذوالاکتاف .
برادرزاده و جانشین اردشیر دوم .
مدت پادشاهی او پنج سال بود.
«بعضی راویان چهار ماه زیادت گویند ، و بهری پنجسال و پنجاه روز گفته اند.
» (مجمل التواریخ و القصص ص ۶۸).
شاپور الجنود لقب داشت .
(حبیب السیر ج ۱ ص ۲۳۲).
کتیبه ٔ پهلوی ساسانی که در سمت چپ کتیبه ٔ شاپور دوم و در غار کوچک طاق بستان واقع شده حاوی نام و القاب این پادشاه و پدر و جد اوست .
(ایران در زمان ساسانیان ص ۷۱).
این پادشاه ، سیاست مودت آمیزی با امپراطور روم اختیار کرد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۹۲).
در سال دوم جلوسش قراردادی با روم بست .
درسال ۳۸۳م .
دولتین ایران و روم نزدیک بود باز بر سر ارمنستان داخل جنگ شوند.
اما چون روم از ضربت سخت تزلزل آوری که از گوت ها در جنگ ادرنه در سال ۳۷۸م .
خورده بود هنوز سربلند نکرده بود و از این سو در ایران پادشاهانی سلطنت میکردند که تماماً دم از صلح میزدند و رزمجو نبودند لذا در ۳۸۴ م .
پیمان صلحی فیمابین بسته شد که بموجب آن قسمت اعظم شرقی ارمنستان ضمیمه ٔ دولت ایران و قسمت غربی ارمنستان متعلق بروم گردید.
در این دو قسمت نمایندگانی از خاندان قدیم اشکانی حکمرانی میکردند ، ولی استقلال ملی ارمنستان بکلی معدوم گردید.
(تاریخ ایران سرپرسی سایکس ص ۵۸۵ – ۵۸۶).
بین شاپور و امپراطور جوویانوس موافقت نامه ای مبنی بر شرکت دو شاهنشاهی در دفاع معابر قفقاز مبادله شد.
ایرانیان در آن حدود استحکاماتی بنا کردند که آنها را ساخلوهای ایرانی محافظت میکردند و دولت روم قسمتی از مخارج می پرداخت .
(ایران از آغاز تا اسلام صص ۳۰۰ – ۳۰۱).
شاپور بسر کوبی طایفه ای از اعراب موسوم به «ایاد» نیزلشکر کشید.
(تاریخ ایران سرپرسی سایکس ص ۵۸۵).
اعیان دولت در زمان سلطنت جانشینان شاپور دوم از جمله همین شاپور سوم بآسانی اقتداری را ، که در عهد ذوالا کتاف از دست داده بودند ، بچنگ آوردند.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۷۸).
همین بزرگان و نژادگان بودند که شاپور سوم را بقتل رسانیدند.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۱۳۰).
وفات وی در سال ۳۸۸ م .
بوده است .
(تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس ص ۵۸۶).
در مجمل التواریخ و القصص آمده است : وی بزمین میسان بمرد و در تاریخ جریر می گوید که سپاه بروی بشورید و طناب خیمه گسسته گشت ، و فلکه بر سرش رسید ، و از آن بمرد.
(مجمل التواریخ و القصص چ ملک الشعرای بهار ص ۶۸).
و بقول طبری بعضی از عظماء فرس عمداً طنابهای خیمه را قطع کردند تا شاپور خرمن هستی را بباد فنا داد.
(حبیب السیر ج ۱ ص ۲۳۲).
در فارس نامه ٔ ابن البلخی آمده است : و چون (شاپوربن شاپور) به پادشاهی بنشست سپاهی و رعیت شاد شدند و سیرتی نیکو سپرد.
.
.
در فسطاطی نشسته بود و بر سر او افتاد و فرمان یافت و قومی گفته اند که خویشان او طناب آن ببریدند و بر سر او افتاد و گذشته شد.
(فارس نامه چ لیسترانج و نیکلسون ص ۷۳).
در کتاب صور پیراهن او وشی سرخ ، و اندر زیرش دیگری زرد ، و شلوار آسمان رنگ ، تاج میان دو شرفه ٔ زراندر برنگ سبز ، ایستاده نگاشته است ، قضیبی آهن صورت مرغی بر سرش بدست راست .
و بدست چپ بر قبضه ٔ شمشیر فراخمیده .
(مجمل التواریخ و القصص ص ۳۵).
چو شاپور بنشست بر جای عم از ایران بسی شادو چندی دژم .
فردوسی (شاهنامه ج ۷ ص ۲۰۷۰ بیت ۱).
چو شد سالیان پنج با چار ماه بشد شاه روزی بنخچیرگاه .
.
.
ستاره زدند از بر خوابگاه چو چیزی بخورد و بیاسود شاه .
.
.
بخفت او و از دشت برخاست باد که کس باد از آنسان ندارد بیاد فرو برده چوب ستاره بکند بزد برسر شهریار بلند جهانجوی شاپور جنگی بمرد کلاه کیی دیگری را سپرد.
فردوسی (شاهنامه ج ۷ ص ۲۰۷۱).
شاپور.
(اِخ ) ابن شهریاربن قارن بن شروین .
از آل باوند ، شاخه ٔ کیوسیه است که از سال ۴۵ تا ۳۹۷ هَ .
ق .
در مازندران فرمانروایی داشتند.
مدت پادشاهیش کوتاه بود.
(مازندران و استرآباد ، ترجمه ٔ وحید مازندرانی ص ۱۸۰).
در تاریخ طبرستان آمده است : «اسفهبد شهریار بطبرستان درگذشت ، فرزندان بسیار از او بماند ، یکی از ایشان قارن بود که ابوالملوک است و یکی شاپور که مهتر بود و بپادشاهی نشست و از تهور و تهتک و بیسامانی ، اتباع او بیشتر ، از او متنفر شدند و بر گردیده واو را باز گذاشتند و پیش مأمون شکایتها از وی نبشتند تا مثال نوشت به محمدبن خالد که کهستان ، او جمله باز ستاند.
محمد خالد از ضعف حال خویش با او مقاومت نتوانست نمود.
حال خلیفه را معلوم شد ، کسی طلبید که برای مالش و استیصال شاپور به ولایت فرستد.
منجم بزیست (بزیست بن فیروزان ) حاضر بود ، مازیار را ذکر کرد و گفت برای بندگی مواقف مقدسه طالع او موافق است ، مأمون به کهستان او را نامزد کرد و موسی بن حفص را به هامون ، و خلیفه بر موسی حفص خشم گرفته بود و او را ازولایتی معزول کرده ، پیش مازیار آمد و با او عهد کرد بر موافقت و مخالصت تا او را درخواست کند ، چون با همدیگر به طبرستان رسیدند بر مازیار خلایق جمع آمدند و بمدت نزدیک ، سپاهی آراسته عرض داد و بطلب شاپور به پریم شد و با او مصاف داد و او را بگرفت و به سلاسل و اغلال ببست و پیش موسی فرستاد که ظفر یافتم و او را بند کرد.
شاپور چون بدانست که مازیار او را بخواهد کشت پنهان بموسی قاصد فرستاد که مرا با دست خویش گیر تا ترا صد درهم خدمت کنم ، موسی جواب داد که طریق خلاص تو آن است که گویی مسلمان شدم و موسی امیرالمؤمنین ام ، و چون این پیام داد اندیشه کرد که از این حال مازیار وقوف یابد و پوشیده نماند و معاهده ٔ ایشان را نقض و انحلال شود و وحشتی و فتنه ای تولد کند ، چون مازیار را دید از او باستنطاق سؤال کرد که اگر شاپور اسلام پذیرد و صدهزار درهم خدمت کند خلیفه را چه گویی ، مازیار خاموش میبود و جواب این سخن نداد ، از همدیگر جدا گشتند.
آن شب سر شاپور ، بر فرمود گرفت و بامداد پیش موسی فرستاد موسی بر او متغیر شد و او از آن اندیشه کرد که بعوض موسی خلیفه کسی دیگر را فرستد بقهر او ، بعذر و استغفار پیش موسی آمد و خدمتیها آورد و عهد تازه کردند و چهارسال طبرستان بر این قرار بماند تا موسی فرمان یافت و محمدبن موسی بعوض پدر نشست و مازیار از او حسابی نگرفت و بکوه ودشت حکم او یکسان شد.
(تاریخ طبرستان چ عباس اقبال ج ۱ صص ۲۰۷ – ۲۰۸).
شاپور.
(اِخ ) ابن کیوس بن قباد ، برادر زاده ٔ کسری انوشیروان دوم از آل کیوس که در مازندران فرمانروایی داشتند.
(تاریخ طبرستان چ عباس اقبال ج ۱ ص ۱۴۷).
کیوس پس از شکستن خاقان ترکستان از برادر کهتر خود خواستار گشت که تخت و تاجوری و خزاین پدر به او سپارد و انوشیروان در جواب وی را ملامت کرد و بر سر عقل خواند و او لشکر بر آراست و از طبرستان برخاست و به مداین شد و با برادر مصاف داد ، نوشروان او را بگرفت ومحبوس فرمود ، بعد روزی چند پیش او فرستاد که ببارگاه آید و توبه کند و اقرار آورد بگناه تا موبدان بشنوند و فرمایم که بند بردارند و ولایت بتو سپارند.
کیوس گفت کشتن از این مذلت و اعتراف به گناه اولیتر دانم ، هم در آن شب او را بفرمود کشت و نفرین کرد بر تاج و تخت که چون کیوس برادری را برای او بباید کشت و شاپور را که پسر او بود به مداین داشت .
(تاریخ طبرستان چ عباس اقبال ج ۱ صص ۱۴۷ – ۱۵۰).
به عهد هرمزد پسر انوشیروان فرمان یافت ، به او نام پسری گذاشت .
(ایضاًص ۱۵۲).
و رجوع به حبیب السیر چ ۲ ج ۲ ص ۴۰۱ شود.
شاپور.
(اِخ ) ابن المرزبان .
از سرداران آل بطیحه ، در ماه صفر سال ۴۱۲ هَ .
ق .
صدقةبن فارس وی را با فوجی بدفع ابوالهیجا محمدبن عمران بن شاهین مأمور ساخت و شاپور مظفر و منصور گشته ابوالهیجا اسیر گردید.
لاجرم مردم بطیحه بعد از فوت صدقه از روی صدق سر بمتابعت شاپور درآوردند و او به مشرف الدوله عریضه ای نوشته مالی قبول نمود که هر سال به خزانه ٔ بغداد فرستد.
(تاریخ حبیب السیر چ تهران چ کتابخانه ٔ خیام ج ۲ ص ۵۴۵).
شاپور.
(اِخ ) ابن هرمز.
رجوع به شاپور ذوالا کتاف شود.
شاپور.
(اِخ ) ابن هرمزد.
رجوع به شاپور بن هرمز و شاپور ذوالاکتاف شود.
شاپور.
(اِخ ) ابن یزدجرد الاثیم .
رجوع به شاپوربن یزد گرد و فارسنامه ٔ ابن البلخی چ لیسترنج و نیکلسون ص ۲۵ شود.
شاپور.
(اِخ ) ابن یزدگرد.
نام پسر یزدگرد اول ، برادر نرسی و بهرام پنجم (بهرام گور).
وی را پدرش یزدگرد بپادشاهی قسمتی از ارمنستان که به ایران تعلق یافته بود ، نصب کرد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۹۷).
شاپور.
(اِخ ).
.
.
اردشیر.
رجوع به شاپوربن اردشیر شود.
شاپور.
(اِخ ) الجنود.
شاپوربن اردشیر.
پسر اردشیربن بابک و ولی عهد اوبود و او را شاپورالجنود گفتندی از آنچ لشکردار بودو شاپور ذوالا کتاف بعد از وی بوده ست ، و مانی زندیق در روزگار او پدید آمد و فتنه پدید آورد و سرهمه زندیقان و اول ایشان بود.
(فارسنامه ٔ ابن البلخی چ لیسترنج و نیکلسون ص ۲۰).
رجوع به شاپوربن اردشیر شود.
شاپور.
(اِخ ) اورمزد.
رجوع به شاپور ذوالاکتاف شود.
شاپور.
(اِخ ) اول .
رجوع به شاپوربن اردشیر شود.
شاپور.
(اِخ ) جاماسب بخت آفرین .
نسخه ٔ اصلی نیرنگستان یا مراسم نامه از روی نسخه ٔ قدیم تری در سال ۸۴۰ یزدگردی (۸۷۶ هَ .
ق .
۱۴۷۱ م .
) به دست شاپور جاماسب شهریار بخت آفرین شهریار بهرام نوشیروان نوشته شده بود که از دست رفته است .
همین شاپور جاماسب بخت آفرین در سال ۸۴۷ م .
یزدگری بنا به درخواست دستوران یزد چندین روایت نوشته از برای پارسیان هند فرستاد.
رجوع شود به روایات داراب هرمزدیار چ بمبئی ج ۱ ص ۳۷۲ و ۳۸۲ (خرده اوستا تفسیر و تألیف پورداود ص ۷۵).
شاپور.
(اِخ ).
.
.
دوم .
رجوع به شاپور ذوالاکتاف و ایران باستان تألیف پیرنیا ج ۲ ص ۱۵۹۰ و ج ۳ ص ۲۱۷۷ و ۲۶۰۹ شود.
شاپور.
(اِخ ).
.
.
ذوالاکتاف .
پسر هرمز دوم (هرمزبن نرسی ).
در مجمل التواریخ و القصص آمده است : «هنوز درشکم مادر بود که پدرش بفرمود تاج بر شکم مادرش نهادند ، و او بمرد» (ص ۳۴).
بروایت ابن البلخی «چون پدرش کناره شد در شکم مادر بود تاج بر شکم مادرش نهادند.
(فارسنامه ٔچ لیسترنج و نیکلسون ص ۲۱).
بعد از مرگ هرمز دوم پسرش هرمز وارث طبیعی او بود.
لیکن نجبای مملکت که او را بواسطه ٔ علاقه اش به فرهنگ یونان خوش نداشتند از انتخاب وی بسلطنت ابا کردند.
در مقابل طفلی را که هنوزدر شکم مادر و جنین بود پادشاه و صاحب تاج و تخت برگزیدند.
.
.
مراسم تاجگذاری پس از اعلام موبد موبدان که جنین مزبور پسر است با شکوه تمام برگزار شد.
(تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس ص ۵۶۱).
بلعمی در ذکر پادشاهی شاپور ذوالاکتاف چنین آورده است : «هرمزبن نرسی بزندگانی پدر ولیعهد بود و بدخوی و ترشروی بود و مردمان را آزرم نداشت و نه سال بملک اندر بماند و پس بمرد و بوقت مرگ مردمان را وصیت کرد که اگر مرا پسری شود او را شاپور نام کردم و مملکت به وی دادم زیرا که او را هنوز هیچ پسر نبود و زنش آبستن بود و بچه در شکم داشت بدین جهت گفت که اگر از وی پسری آید ملک باشد پس او بمرد و ملک عجم ضایع شد.
شش ماه هر امیری و وزیری آن ملک همی داشتند و کار همی راندند تا آن زن بزاد وپسری آورد و همه خلق شاد شدند و او را شاپور نام کردند و تاج از بر گهواره ٔ او همی داشتند و ملک بدو دادند و خبر او بجهان اندر پر گشت و آن وزیر کار همی راند و عمّال و امیران بر جای همی بودند و این شاپور ذوالاکتاف بود و خبر او به عالم درافتاد و ملک بر نام وی بماند و ملک ترک و ملک عرب و ملک روم را خبر شد که ملک عجم همه ضایع است و ایشان را ملک نیست و کودکی است به گهواره که ملک کرده اند ملک بر وی نگاه میدارند تا بزرگ شود و ندانند که بزرگ شود یا خرد بمیرد.
پس این ملوک را که نام بردیم اندر ملک عجم طمع کردند و هر کسی از زمین عجم آنکه نزدیک بود بگرفت و از همه کسان بدین ملک اعراب بیش طمع کردند زیرا که از همه گرسنه تر بودند و جمعی بسیار از عرب گرد آمدند از بحرین اولاد عبدالقس و از هر جایی و حدود دریا به پارس آمدند و مردمان را خواسته ها ستانیدند و چهارپایان براندند و شهرها بگرفتند و کس ایشان را باز نداشت و سالی چند بماندند که ملک بنام کودکی بود و کس هیبت نداشت و هیچ سپاه گرد نیامد تا شاپور بزرگ شد پس چون پنج سال برآمد عقل و تدبیر اندرو بدیدند و نخستین خبری که از اثر عقل بر وی پدید آمد آن بود که یک شب اندر بام خفته بود تابستان به کوشک اندر به محلتی به نام او طیسفون و مداین بر لب دجله نهاده است و دجله بمیان شهر اندر همی رود نیمی از این سوی و نیمی از آن سوی همچون بغداد و این دجله ٔ مداین همان دجله ٔ بغداداست شاپور سحرگاه از خواب بیدار شد غلغله ٔ مردمان شنید گفت این چه فریاد است گفتند خلق به جسر گذر میکنند و انبوهی و رویاروی آیند یکی از این سوی و یکی ازآن سوی برهم افتند و فریاد کنند.
پس چون روز شد وزیر را بخواند و گفت جسری دیگر کن بر روی دجله تا بر یکی روند و بر یکی آیند تا انبوهی نکنند مردمان همه شاد شدند بر آن عقل وی و جسری دیگر بکردند هم اندر روز تا دیگر شب مردمان بر دو جسر همی گذشتند و آن فریاد و غلبه نبود و هر روز که شاپور بزرگتر شدی آن وزیراز کار ملک بر وی عرضه کردی تا همی دانستی و تدبیر همی کردی .
یک روز وزیر مر شاپور را گفت که این سپاهها که به کناره ٔ مملکت بنشاندم ، پس دشمنان آمدند از هر طرف چون ترک و روم و خزر و عرب و هند ، این همه سپاه آنجای برفتند و ثغرها دست بازداشتند و دشمنان چیره شدند و فراتر آمدند و کناره ٔ پادشاهی همه گرفتند و غارت کردند و فساد و خون ریختن آغاز نهادند.
شاپور گفت بر سر مملکت چون پادشاهی دانا و دادگر نباشد فتنه و بیدادی و فساد بسیار افتد.
اکنون هیچ غم مخور و اندیشه مدار که این کار آسان است ، نامه کن از من بدان سپاهها که از هر جانبند.
که من آن خبر و حال شما پرسیدم و دیر است تا شما بدان ثغرها پیش دشمن اندر مانده اید هر که از شما خواهد که بشهر خویش باز شود رواست که دستوری دادم و هر که خواهد که برود بدل وی کسی فرستم و هر کسی که آنجا باشد من تدبیر وی کنم و حق وی بشناسم و پاداش وی بدهم و آن وزیر و همه دبیران شاد شدند و گفتند اگر کسی سالها تدبیر کند و ملک باشد تجربه ها کند او را چنین تدبیر یاد نیاید و نیکویی و رفق به از این نفرماید.
پس نامه ها بنوشتند و آن سپاهها همه بیارامیدند و شرم داشتند آنجا ناکام بایستادند تا شاپور شانزده ساله شد و باسب بر نشست و سوار شد و سلاح بر گرفت و تمامت سپاه و مهتران رعیت و سپاه راگرد کرد و ایشان را خطبه کرد و آگاه کردشان که من بر آن مذهبم که پدر من بود ، از عدل بر شما ، و به آبادان کردن زمین ، و دشمنان را از مملکت براندن .
و از این همه دشمنان ما ، عرب بدتراند ، ایشان آمدند و به پادشاهی فارس فساد کردند ، و خواسته ها و چهار پایان غارت کردند و مردمان را بکشتند ، و من آهنگ ایشان خواهم کردن ، و از همه سپاه چهار هزار مرد مرابس ، چنانکه من برگزینم و با ایشان بروم تا پادشاهی راست کنم ، و خلیفه بنشانم تا من باز آیم .
مردمان همه برخاستند و او را ثنا کردند و گفتند ملک را از جای نباید رفت و سپاه بسیار دارد و سرهنگان بزرگوار هستند یکی را سپهسالار کند و با سپاه بفرستند.
و خود بجای خویش باشد تا پادشاهی راست کند.
ایشان را اجابت نکرد.
پس گفتند همه سپاه با خویشتن ببر که بحضرت بکار است .
هیچ پاسخ نداد و چهارهزار مرد بگزید از سپاه چنانکه هر مردی با صد مرد جنگ کردی و گفت من خواسته ها و غنیمت های ایشان بر شما حرام کردم مگر آنچه من دهم شما را.
چون بجنگ اندر ظفر یابید خون ریزید و کس را زنده مگذارید و دست فراز خواسته مکنید.
پس برفت و بکار پادشاهی پارس شد و به آن عرب تاخت کرد که به آنجا آمده بودند از بحرین از سوی دریا و آن شهرهای پارس گرفته بودند ، ایشان را همه بکشت و هیچ کس را باز زنده نگذاشت .
پس بدریا اندر نشست با آن چهار هزار مرد.
و به بحرین آمد وبهر شهری که اندر شد نخست مهتر آن را بکشت و از عرب هر که را یافت میکشت و باز به شهر حجر شد و به حجر اندر ، عرب بود از بنی تمیم و بکروائل همه را بکشت و عبدالقیس و همه ٔ ایشان را بکشت خون بشهر اندر رفت چون رودی و کس از وی نجست و خون به دریا اندر شد.
پس ببلاد عبدالقیس شد و هر عرب که آنجا یافت همه را بکشت وهر که بجست بریگ بادیه بمرد و کس دست فرا خواسته نکرد تا گرانبار نشود.
پس ببادیه اندر شد و روی به یثرب نهاد و هر که را از عرب که در بادیه مییافت میکشت و بهر جانبی که بگذشت در بادیه که عرب از آنجا آب خوردندی ویران کرد و پر از خاک کرد.
پس ازآنجا برفت بزمین شام و به تغلب بر گذشت و هر که را از عرب که مییافت میکشت و میان شام و عراق بیابانی است و آنجا قبایل عرب بسیار بودند از ایشان بسیار بکشت و بسواد عراق آمده بنشست و شهری بنا کرد نام آن بزرج شاپور و دراهواز دو شهر بنا کرد یکی را ایران خره شاپور نام کرد و دیگر را سوس نام کرد و به شام اندر شد و آنجا کشتن های بسیار کرد و غارتها.
پس به پارس آمد و شهری بنا کرد و آن را به شابور نام نهاد و به عراق باز شد وبه مداین .
و اندر روم ملکی بود نام او الیانوس و ازاهل قسطنطین بود بر دین ترسایی و دین خویش را دست بازداشت اهل روم را به بت پرستی خواند ، همان دین که رومیان بر آن بودند پیش از عیسی علیه السلام و کلیساها به روم اندر ویران کرد و چلیپاها بشکست و چون به زمین روم آمد بکرانه ٔ مملکت کشتن و ویرانی کرد و بگذشت .
الیانوس سپاه گرد کرد از روم و از خزر و هر که در عرب از دست شاپور گریخته بودند همه به روم باز آمدند و از وی دستوری خواستند که با وی بروند و با شاپور حرب کنند.
پس همه برفتند و کس فرستادند به زمین بحرین و بادیه و شام و هر کجا شاپور برگذشته بود همه را بخواند و سپاه گرد کردند و ملک روم از جای خود بیرون آمد با سپاهی که عدد ایشان خدای دانست و سپاه عرب عرض کرد صد و هفتاد هزار مرد آمد ایشان را برمقدمه کردو سرهنگی رومی بر ایشان مهتر کرد نام او یوسانوس و او را بر مقدمه فرستاد با سپاه عرب و خود با سپاه روم و خزر بیرون آمد و بحد عراق اندر آمد و خبر بشاپوررسید ، شاپور بترسید و هول آمدش به دل .
جاسوسان بفرستاد بلشکر روم اندر تا او را خبر آورند تا عدد ایشان بداند.
جاسوسان برفتند و خبرهای مختلف آوردند.
شاپوربر آن دل ننشست و خود برخاست و از لشکر بیرون آمد با صد مرد از ثقات خویش بدان که خود به جاسوسی شود و از آن خبر پرسد.
چون بنزدیکی لشکر روم رسید ، یوسانوس بر مقدمه فروآمده بود و شاپور ده تن از آنان که با وی بودند به جاسوسی فرستاد.
رومیان همه را بگرفتند وبنزدیک یوسانوس بردند ، یکان یکان را پیش خود خواند وگفت اگر مقر آیید که شما که اید و از بهر چه آمده ایددست بازدارم و من شما را تنها از بهر آن خواندم تا درست کنم و اگر راست نگوئید یکی از شما که مقر آید او را رها کنم و دیگران را بکشم .
از ایشان هیچکس مقر نیامد مگر یک تن به آخر مقر آمد و گفت ما را شاپور فرستاد به جاسوسی و شاپور خود آمده است از لشکر خویش به فلان جای با نود مرد و ما را به اینجا فرستاد.
پس شاپور از این حال آگاه شد ، از آنجا که بود بازگشت و به لشکرگاه خویش آمد.
یوسانوس هزار مرد به تاختن بفرستاد بدانجای که آن مرد گفته بود ، شاپور رفته بود و نیافتند و بازگشتند و آن نه تن را بکشت و گفت شما دروغ گفتید.
الیانوس ملک کس فرستاد و همه سپاهها گرد آمدند و جنگ شاپور را بیاراستند هر چه عرب بودند همه گرد آمدند و پیش ملک آمدند و جنگ شاپور از وی خواستند و گفتند این جنگ ما را ده که ما را با شاپور کینه است .
ملک اجابت کردشان و صد و هفتاد هزار عرب بر مقدمه آمدند.
الیانوس با سپاه روم از پس ایشان ، و عرب با شاپور جنگ کردند و شاپور را شکستند و مردمان او رابرده کردند و الیانوس بیامد و همه ٔ خزینه های شاپور برگرفت و شاپور بگریخت از طیسفون و به زمین عراق آمدو عرب از سپاه او بسیار بکشت و برده کرد و خزینه برگرفت به مداین بنشست و شاپور نامه ها کرد و هر چه در پادشاهی او سپاه بود از عراق و پارس و خراسان گرد کرد و باز بجنگ الیانوس شد و او را هزیمت کرد و طیسفون و مداین از وی باز گرفت والیانوس بازگشت و به لب دجله فرودآمد و سپاه بیرون برد و در برابر شاپور آمدندو همه آنجا بودند یک ماه ، و رسولان همی فرستادند بیکدیگر برای صلح را ، یکروز نماز دیگر الیانوس در سراپرده ایستاده بود بر اسب با خاصگان خویش برابر سپاه شاپور ، و اندر ایشان همی نگریست ، تیری از لشکر شاپور بر دل الیانوس آمد و از اسب بیفتاد و بمرد و سپاه متحیر بماندند.
پس دیگر روز گرد آمدند که یوسانوس را ملک کنند او نپذیرفت و گفت من ترسایم و شما الیانوس ازترسایی بیرون آوردید و من ملکی شما نپذیرم .
همه ٔ ایشان سوگند خوردند که دین ما همه ترسایی است و ما از بیم الیانوس بظاهر دست باز داشته بودیم .
پس ملک بپذیرفت و شاپور چون دانست که الیانوس هلاک شد پنداشت که آن سپاه از وی باز گردیدند.
چون خبر آمدش که یوسانوس را ملک کردند ، عجب آمدش ، کس فرستاد بدیشان که خدای ، ملکتان هلاک کرد و شما بدلیری ملکی دیگر نشاندید ، امیدوارم که شما را هم اندر زمین عراق تشنه و گرسنه هلاک کند و یکی از شما بروم نرسد و نه از ماکس را شمشیراز نیام بر باید کشیدن .
اگر ملکی دیگر کردید ، عالمی سخنگوی بر من فرستید تا با وی سخن گویم ، اگر صلح باید کرد صلح کنم واگر جنگ باید کرد جنگ کنم .
یوسانوس گفت خود بر وی شوم .
گفتند ای ملک ترا نباید شدن ، کسی بفرست .
وی فرمان نکرد و خود با هشتاد تن از بزرگان روم برفت و سوی شاپور آمد.
شاپور چون بشنید که ملک بتن خویش آمد شاد شد و پیش وی بیرون آمد از میان لشکربا پنجاه تن از مهتران عجم .
چون بهم رسیدند ، از اسب فرودآمدند و بر یکدیگر سلام کردند و زمین بوسه دادند.
شاپور بفرمود تا بمیان لشکر اندر بساطی بیفکندند وبنشستند و مطبخ شاپور بیاوردند و آنجا بخوردند.
و رامش کردند ، و چون دیگر روز بود ، شاپور مریوسانوس را گفت اگر رومیان بجز تو کسی دیگر ملک کردندی ، مرا با ایشان جز جنگ نبودی ، اما از بهر آن صلح کردم و جنگ برگیرم .
و من آهنگ جنگ شما نکرده بودم ، آهنگ عرب کرده بودم ، که ایشان بپادشاهی من اندر آمده بودند به وقت کودکی من و اکنون من بجنگ ایشان آمده ام و لیکن با شما صلح کردم .
شما اندر زمین ملک من آمده اید ، از چندین گاه باز فسادها کردید و درختها بزدید و کاریزها خشک کردید ، یا قیمت این مرا دهید یا شهر نصیبین مرا دهید بعوض ، و شهر نصیبین از پادشاهی اهواز بود ولیکن رومیان اجابت کردند که نصیبین باز دهند و صلح کنند و شرط کردند که عرب را با خویشتن ندارند و بزمین روم اندر نگذارند و سپاه روم بازگشت و نصیبین بشاپور دادند و عرب را از میان خویش بیرون کردند و مردمان نصیبین خالی بماند و شاپور ده هزار خانه درآورد از پارس واصطخر و آنجا بنشاند و آهنگ عرب کرد و هر کجا یکی از عرب یافتی بکشتی یا هردو کتفش بینداختی و او را شاپور ذوالا کتاف خواندندی و خواست که به روی زمین ، عرب نماند: و یوسانوس ملک روم بازگشت صلح کرده و ایمن شده و پنج سال به ملک اندر بماند پس بمرد و رومیان ملکی دیگر بنشاندند و شاپور عرب را طلب همی کرد و همه عرب از بیم او بگریختند و به روم اندرشدند و شاپور بسوی ملک روم کس فرستاد که من بارومیان صلح بدان کردم که عرب را به میان خویش راه ندهند و هر که را از من بگریزد رومیان او را نپذیرند ، عرب را بیرون کنید و اگرنه جنگ را بیارایید.
ملک روم عرب را بازنداد و شاپور سپاه عجم گرد کرد که به جنگ رومیان رود پس خواست که ملک را از هر حال بازداند و صورت وی بشناسد.
کس را امین ندید که به زمین روم شود و این خبرها بازداند و باز آرد.
خود تنها برفت و پادشاهی بخلیفه سپرد وکس را آگاه نکرد که کجا میروم و بمرقعه اندر شد بصورت درویشی و یک سال به روم اندر همی گشت تا همه خبرها بپرسید و بدانست و خبر شهرها و حصارها و سپاهها همه بشناخت و جاسوسان بیامدند و ملک روم را خبر دادند که شاپور از میان خلق نا پیدا شد و کس نداند که کجا شده است .
ملک روم از وی بترسید و همی دانست که او بزمین روم اندر است .
پس ملک رسولی بفرستاد و همه خلق روم از شریفان و مهتران را گرد کرد و شاپور نیز آنجا شد با درویشان تا ملک روم را ببیند و صورت او بداند.
چون شاپور پیش تخت ملک ایستاد ، در میان آن سرهنگان کسی بود که روز جنگ شاپور را دیده بود ملک را آگاه گردانید.
ملک شاپور را بگرفت و بفرمود تا پوست از سر او باز کنند.
وزیری داشت ، گفت پادشاهان را ناگاه نکشند ، در چرم باید دوخت .
پوست گاو بیاوردند و هم در زمستان او را در پوست گرفتند و جز سرش پدید نبود و آن پوست بر اندام او خشک شد و نتوانست بیرون آمدن و ملک روم سپاه گرد کرد و بپادشاهی پارس و اهواز بیرون آمد و شاپور را با خویشتن بیاورد و همچنان در پوست میبود و شهرها بود که شاپور و اردشیر بنا کرده بودند ویران همی کرد و خلق بسیار بکشت و درختان میوه دار بزد و از پارس به اهواز آمد و آنجا نیز همچنان کرد و به شارستان جندشاپور حصاری بود که شاپوربن اردشیر کرده بود آن را ویران کرد و بیشتر مردم آنجا را بکشت و هرکه اسیر شدی بموکلان شاپور سپردی و آن موکلان یک روز از شاپور غافل شدند و بنزدیک شاپور خیکهای روغن بود ، شاپور آن بزرگان اهواز را که با وی بودند گفت از این روغن برین پوست من ریزید.
ایشان آن خیکهای روغن برشاپور ریختند.
آن پوست نرم گشت .
چون وقت سحرگاه بود ، خویشتن را از آن پوست گاو بیرون کشیده بود و نرم نرم همی رفت تا در شارستان جندشاپور شد و آن دربان راگفت من شاپورم .
ایشان دانستند که شاپور به لشکر روم اندر است بسته ، چون او را بدیدند بشناختند ، او را درشهر آوردند و خلق بر وی گرد آمدند و خروش کردند.
ملک روم آگاه شد و تافته گشت و شاپور هر چه بشهر اندر سپاه بود همه را گرد کرد ، چون روز ببود خویشتن را ازشهر بیرون افکند و جنگ کرد و سپاه روم را هزیمت کردو بسیار از ایشان بکشت و ملک روم را بگرفت و او را به آهن گران ببست و او را گفت تا هر کجا که ویران کرده بودند همه را آبادان کرد و ملک روم رومیان را بخواند تا آن همه آبادان کردند و بجای هر درختی که کنده بودند دو بنشاندند و آن درختان به بر آمد.
آنگاه شاپورملک روم را بپذیرفت و از روم خاک (کذا) آورد تا بنا کردند و ده ملک روم به دست شاپور اندر مانده بود.
چون بناها تمام کرده شد و درختان به بر آمد شاپور ملک روم را بند برگرفت و پی پاشنه ٔ هر دو ببریدند و بر خری نشاند و به روم بازفرستاد و شاپور به ملک اندر بنشست و عرب بزنهار وی آمدند و خلقی را زنهار داد.
اکنون هر چه به کرمان عرب است از قبایل تغلب و بکروائل و عبدالقیس اندر همه ٔآن عرب ، به کرمان ، شاپور فرستاد ، و ملک عرب به حیره اندر امروءالقیس بود از فرزندان عمروبن عدی و شاپوراز وی باژ نستده بود همچنانکه پدرانش کردند ، و چون عمرو بمرد پسرش را امروءالقیس را پادشاهی پدر داده بود بحیره و بادیه ، همچنان که پدرش بود ، و او بهمه پادشاهی شاپور بماند ، و از پس شاپور نیز بعهد ملوک عجم تا سی سال بماند و هر که از ملوک عرب بتخت می نشست ملک عرب بر عمرو و فرزندان او میگذاشت .
و شاپور هفتادو دو سال اندر ملک بزیست پس بمرد و او را دو پسر ماند خرد ، یکی را نام شاپوربن شاپور و دیگری بهرام بن شاپور.
و شاپور را برادری بود بزرگتر اردشیر نام ، و هرمز پدر شاپور این اردشیر را از خود بازداشتی ، و آن را وصیت کرده بود که هنوز در شکم مادر بود ، چون هرمزبمرد این اردشیر پنداشت که مهتران و موبدان عجم ، ملک بدو دهند ، که کسی دیگر نبود ، که شاپور هنوز از مادر نزاده بود ، ایشان نکردند ، وصیت هرمز نگاه داشتند وصبر کردند تا شاپور از مادر بیامد و ملک بدو دادند.
و اردشیر برادر شاپور بر آن مردمان عجم کینه داشت ، پس چون شاپور بمرد ، این اردشیر ملک بگرفت و بسیار ازهر گروهی بر او گرد آمدند.
زیرا که پسران شاپور هنوز خرد بودند ، چون بزرگ شدند مهتران موبدان گرد آمدندو اردشیر را بخواستند.
اردشیر بگریخت ، پس شاپوربن شاپور به ملک بنشست او خرد بود و اﷲ اعلم .
(ترجمه ٔ تاریخ طبری نسخه ٔ خطی مؤلف ص ۱۷۳ ببعد).
و رجوع به فارسنامه ٔ ابن البلخی چ لیسترنج و نیکلسون صص ۶۶ – ۷۳ شود.
این پادشاه بطور فوق العاده مدت هفتاد سال (۳۰۹ – ۳۷۹ م .
) سلطنت کرد.
سلطنت طولانی وی میتواند حقاً او را در ردیف دو پادشاه نخستین سلسله ٔ ساسانی (اردشیر اول و شاپور اول ) قرار دهد.
(ایران از آغاز تا اسلام تألیف گیرشمن ترجمه ٔ دکتر معین ص ۲۹۷).
وی معاصر باده امپراطور روم بوده اول آنها گالریوس و آخرین ایشان والن سی نین .
(ترجمه ٔ تاریخ ایران سرپرسی سایکس ص ۵۶۱).
کتیبه ٔ پهلوی ساسانی ، که به امر شاپور دوم در غار کوچک طاق بستان در کنار نقش او و پسرش شاپور سوم ساخته شده حاکی از اسامی و القاب وی و پدر و جد اواست .
(ایران در زمان ساسانیان ص ۷۱).
در زمان صغر شاپور مادرش بهمراهی بزرگان دولت سلطنت میکرد.
در منابع شرقی حکایاتی راجع به شاپور آمده که از زیرکی و فطانت و تدبیر او حکایت میکند.
وقتی در قصر تیسفون آرمیده بود که همهمه ای از برابر قصر برخاست .
سبب پرسیدگفتند علت این آشوب فشار جمعیت است که از دو طرف ازروی پل میخواهند بگذرند.
امر داد که در کنار آن پل جسری دیگر بر پا کنند تا آیندگان از پلی و روندگان از دیگر بگذرند.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۶۰).
در هنگام طفولیت وی ، پادشاهی کوشان از اغتشاشات داخلی وضعف قدرت ایران استفاده کرده بنظر میرسد که قدرت قدیم خویش را به دست آورده و حتی بعضی اراضی متعلق به دولت مجاور خود را متصرف شده باشد.
اما همین که شاپور به سن بلوغ رسید ، بتقلید همنام خویش (شاپور اول ) عملیاتی ضد کوشانیان آغاز کرد.
این بار شاهنشاهی اخیردر هم شکست و سرزمین کوشانیان به عنوان ایالتی جدید به ایران منضم شد ، و از این پس حاکم آن از میان شاهزادگان ساسانی انتخاب میشد که مقر او بلخ بود.
توسعه ٔسیاسی ایران متعاقب توسعه ٔ فرهنگی وی انجام گرفت ، وهنر ساسانی به زودی در مشرق – از طرفی که بر اثر عملیات نظامی کاملا مفتوح شده بود – نفوذ کرده به شهرهای دوردست ترکستان چین و حتی خود چین رسید.
(ایران ازآغاز تا اسلام ص ۲۹۷).
بنابروایت امیانوس مارسلینوس که در سال ۳۳۰ تولد یافته و در سال ۳۹۰ در حیات بوده و در جنگ روم به ضد شاپور دوم با قیصر ژولیانوس همراه و خود نگاهبان وقایع آن جنگ بوده شاپور دوم در اقصی حدود مملکت خود (در بلخ ) در سال ۳۵۶ با خیونها و کوشانیان در جنگ بوده است و پس از چندی با خیون ها و گیلانیها آشتی نموده و معاهده ٔ دوستانه بست .
در موقع لشکر کشی شاپور دوم بضد روم پادشاه خیونها موسوم به گرومباتس از طرف دست چپ شاپور میراند.
(یسنا تفسیر وتألیف پورداود صص ۶۲ – ۶۳).
و رجوع به مزدیسنا تألیف دکتر معین ص ۳۴۵ شود.
حدس زده میشود که طی سی سال اول سلطنت ، شاپور دوم در داخله ٔ مملکت دچار صعوبت و اشکال بوده و شاید کوششهای اول وی مصروف بر این بوده است ، که پر و بال شهرداران و سپوهرانی را ، که در زمان نیابت سلطنت قوت گرفته بودند ، بریزد.
این پادشاه جوان ظاهراً مشغول دفاع سرحدات عرب نیز بوده است .
طبری و بعضی دیگر از مؤلفین شرقی بذکر فتوحات او درقبائل عرب پرداخته اند.
تصرف بحرین واقع در ساحل خلیج فارس در زمان شاپور اتفاق افتاده است .
ایرانیان اورا ذوالاکتاف .
(هوبه سنبا) لقب داده اند زیرا که بنا بروایات ، در جنگهای سختی ، که با عرب میکرد ، شانه های اسیران بدوی را سوراخ می کرد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۶۱).
و رجوع به ذوالاکتاف و مجمل التواریخ و القصص ص ۳۴ ، ۶۶ ، ۶۷ و حاشیه ۲ ص ۲۶۱ ایران در زمان ساسانیان تألیف کریستن سن ترجمه ٔ رشید یاسمی شود ، عاقبت شاپور پس از آنکه بنیان قدرت خود را مستحکم ساخت ، در صدد جنگ باروم بر آمد.
در آن مملکت وقایع مهمی رخ داده بود.
قسطنطین کبیر بدین عیسی درآمده بود دخول دیانت عیسی در ارمنستان ، که مقارن آن احوال بدست تردت و جانشینان او انجام گرفت ، موجب شد ، که بین روم و ارمنستان ارتباط محکمتری ایجاد گردد.
اگرچه یولیانوس قیصر روم بمخالفت دین عیسی برخاست و از این رو او را مرتد لقب داده اند ، ولی کار او موقت بود و در اوضاع تغییری نداد.
ارمنستان کمافی السابق کانون جنگهای ایران و روم بود.
منازعات داخلی ارمنستان بهانه بدست شاپور داد تا جنگ را تجدید کند و چون از جانب دشمن شرقی آسوده خاطر گردید ، در سمت مغرب به منظور شستن لکه ٔ ننگ دو صلحی که با رومیان بوسیله ٔ بهرام دوم و نرسی منعقد شده و در نتیجه قسمت اعظم ایالات غربی از دست ایران خارج گردیده بود ، جنگ را آغاز کرد.
(ایران درزمان ساسانیان ص ۲۶۱) (ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۷).
موقع از هر حیث برای این اقدام مساعد بود زیرا قسطنطین کبیر که بهترین سرباز عصر خود بود در همان اوان بسال ۳۳۷ م .
در اثناء مسافرتش بمرز شرقی امپراطوری روم درگذشت .
جانشینان تیرداد پادشاه ارمنستان که در۳۱۴م .
وفات یافته بود نالایق و ضعیف بودند.
لژیونها و افواج روم نیز پس از مرگ قسطنطین بنای شورش را گذاشته بودند.
بالنتیجه شاپور موقع را مناسب دید و در ۳۳۷ م .
با دسته هائی از سواران سبک اسلحه ٔ خود از مرز عبور کرد و در همان وقت بت پرستان (!) ارمنستان را بشورش بر ضد رومیان تحریک نموده و اعراب را هم واداشت که به خاک روم حمله ببرند.
(ترجمه ٔ تاریخ ایران سرپرسی سایکس صص ۵۶۳ – ۵۶۴).
شاپور به آسانی ارمنستان را گرفت و پس از آن در بین النهرین با رومیان مصادف شد.
کنستانس دوم جانشین قسطنطین کبیر شخصاً سپهسالاری لشکر روم را بعهده داشت .
قلعه ٔ نصیبین در مقابل حملات مکرر ایرانیان ایستادگی کرد و رومیان در سنجار فاتح شدند.
اما پس از آن پی درپی شکست خوردند.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۶۲).
به علت خطری که در سرحدهای شرقی ایجاد شد – و بنظر می رسید که نتیجه ٔ نخستین پیشرفتهای شاپور را از بین ببرد – موقتاً جنگ موقوف گردید.
مهاجمه ٔ کوشانیان اصغر و هیاطله ٔ خیونی شاهنشاه را مجبور کرد در آن حدود به محاربه پردازد و در نتیجه امتیازاتی به دست آمد که بر اثر آنها مهاجمان در زمینهای کوشان بعنوان متفقان مستقر شدند و متعهد گردیدند که در محاربه ٔ شاه ضد رومیان ، سپاهیانی برای او آماده کنند.
(ایران از آغاز تا اسلام ، تألیف گیرشمن ترجمه ٔ دکتر معین ص ۲۹۷ و ۲۹۸).
در سنه ٔ ۳۵۶ م .
موسونیانوس سردار رومی ، تهم شاپورمرزبان ایران را در حضور شاهنشاه واسطه ٔ صلح قرار داد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۶۲).
لیکن اقداماتی که روم برای استقرار صلح بعمل آورد به نتیجه نرسید وشاپور با متحدین شرقی خود به سفر جنگی جدیدی پرداخت که نتیجه ٔ بسیار درخشان آن تصرف «آمد» بود.
(ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۸).
شاپور در آغاز جنگ بر قلعه ٔ «آمد» که دیاربکرفعلی باشد حمله برد و آن را پس از مقاومت دلیرانه ٔ حصاریان مسخر کرد.
این واقعه در سال ۳۵۹ م .
اتفاق افتاد.
آمیانوس مارسلینوس افسر رومی یونانی الاصل که سربازی متهور و تربیت یافته بود تفصیل جنگهائی را که منجر به فتح قلعه ٔ آمیدا (آمد) گردید نگاشته و آن از منابع عمده ٔ وقایع این زمان بشمار است .
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۶۳ و ۲۶۶).
بنا بروایت آمیانوس شاپور در این جنگها تهور و رشادت فوق العاده ای نشان داد.
یکبار «در حالی که مستحفظین سلطنتی همراه او بودند سواره بطرف دروازه های قلعه رفت ، ولی چون با کمال اطمینان بقدری نزدیک شده بود ، که خطوط چهره ٔ او را هم تمیز میدادند ، تمام تیرها و زوبین های قلعه بجانب او متوجه شد و اگر ابری از گرد و غبار او را از نظر تیراندازان مستور نداشته بود ، هرآینه از پای در می آمد.
» (ایران در زمان ساسانیان ص ۲۶۹).
در جای دیگر چنین وصف میکند: «.
.
.
پادشاه ایرانیان ، که عادةً مجبور نیست در جنگ شرکت جوید ، بقدری از این همه حوادث متغیر شده بود ، که کاری بی سابقه انجام داد ، یعنی خود را مانند یکنفر سرباز ساده در مغلوبه ٔ جنگ افکند ، اما چون جمعیت کثیری همه جا او را برای محافظت احاطه میکرد ، به آسانی از دور شناخته میشد.
بارانی ازتیر و زوبین متوجه او گشت .
بسیاری از سربازان وی ازپا درآمدند.
اما او خود از آنجا بیرون تاخته ، از صفی بصف دیگر می شتافت و این امر تا غروب آن روز ادامه داشت ، بدون اینکه شاه را از منظره ٔ دهشتناک کشتگان ومجروحان وحشتی دست دهد.
» (ایران در زمان ساسانیان ص ۲۷۳).
شاپور دوم اسیرانی را که درشهر آمد دستگیر کرده بود ، بین شوش و سایر بلاد اهواز جای داد و این مردم انواع جدید ابریشم بافی و زری بافی را در آنجا رواج دادند.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۱۴۷).
دو سال پس ازمرگ کنستانس ، یولیانوس برادرزاده ٔ او امپراطور تمام رومیان شد و لشکرهای روم را بجنگ ایران برد.
یکی ازسرداران او هرمزد شاهزاده ٔ ایرانی و برادر شاپور بود ، که بروم گریخته بود و حال امید داشت که به یاوری رومیان به تخت ایران جلوس کند.
بعلاوه قیصر روم متحد دیگری داشت و آن ارشک سوم پادشاه ارمنستان بود.
.
.
قوای رومیان و متحدین آنان بجانب تیسفون پیش میرفتند ، لکن راه پیشرفت آنها را یک لشکر نیرومند ایرانی به فرماندهی سرداری از دودمان مهران فروبست و در خلال جنگ هائی که وقوع یافت ، یولیانوس در سال ۳۶۳ م .
کشته شد.
جانشین او یویانوس لشکر روم را از سرحد بازگرداند و بزودی صلحی به مدت سی سال بین طرفین منعقد گشت .
بموجب این معاهده ایرانیان نصیبین و سنجار و ولایات ارمنستان صغیر را ، که متنازع فیه بود ، پس گرفتند.
بعلاوه امپراطور روم متعهد شد ، که از ارشک حمایت نکند و او در نتیجه ٔ رای شورای امراء ارمنستان معزول و به ایران گسیل شد و در این کشور خود را کشت .
.
.
ممالک قفقاز مثل ایبری (گرجستان ) و آلبانی ، بموجب شرائط صلح از تصرف روم خارج شد و به قیمومت ایران درآمد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۶۴).
ورجوع به ترجمه ٔ تاریخ ایران سر پرسی سایکس ص ۵۷۱ ببعد و ترجمه ٔ ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۸ و یسنا تألیف و تفسیر پورداود ص ۱۰۳ شود.
به این ترتیب ارمنستان مجدداً تصرف شد ، ولی خدعه هایی که روم در آنجا برای مستقر ساختن شاهی طرفدار روم به کار می برد ، موجب گردید شاپور تصمیمی اساسی اتخاذ کند.
همان گونه که کشور کوشان بصورت ایالتی از ایران درآمد ، ارمنستان هم از لحاظ نظامی اشغال شد ، و از آن پس مرزبان – یا فرمانده سرحدی – حاکم آن گردید.
(ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۸).
و رجوع به ایران در زمان ساسانیان ، صص ۲۶۴ -۲۶۵ شود.
شاپور لشکری به فرماندهی سورن به ارمنستان فرستاد و این سردار را به مرزبانی آنجا منصوب نمود و بلافاصله پس از این واقعه بسال ۳۷۹ م .
فوت کرد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۲۶۵) (تاریخ ایران ، سرپرسی سایکس ص ۵۸۳).
در مجمل التواریخ و القصص آمده که به طیسفون بمرد.
(ص ۶۷).
دین عیسوی که در امپراطوری روم رسمی بود ، موجب ظهور مسئله ٔ رعایای مسیحی در زمان پادشاهی شاپور دوم و جانشینان او گردید.
از لحاظ سیاسی ، آنان در نظر مقامات ایرانی مورد سوء ظن بودند ، و تعدیاتی که نسبت به آنان بعمل آمد ، سراسر بقیه ٔ سلطنت طولانی شاپور دوم را به خون آغشته کرد.
(ایران از آغاز تا اسلام ص ۲۹۸).
در پادشاهی شاپور دوم تعقیب مسیحیان ایرانی به گناه و اتهام ارتباط با قیصر روم آغاز شد.
شواهد متعددی در تواریخ بخصوص نامه ٔ اعمال شهیدان نوشته ٔ لابور ، در این باره ذکر شده است که در اینجابه نقل پاره ای از آنها می پردازیم : بموجب نامه ٔ اعمال شهیدان شاپور دوم به شاهزادگان آرامی نامه ای بدین مضمون نوشته است : «بمجرد وصول این فرمان که از جانب خداوندی ما صادر شده ، سیمون رئیس نصاری را دستگیر کنید و تا زمانی که این نوشته را امضا نکندو مالیات سرشماری و خراج قوم نصاری را ، که در کشور خداوند زندگانی می کنند ، بالمضاعف وصول ننموده و به خزانه ٔ ما نپردازد ، او را رها مکنید.
زیرا «ما خدایان » به امور جنگ اشتغال داریم و آنها در ناز و نعمت بسر می برند.
آنها در مملکت ما ساکنند و دوستدار دشمن ما قیصر هستند.
سیمون به زندان شد و از امتثال امر شاه امتناع کرد و چون این خبر بشاپور رسید ، از روی خشم فریاد برآورد و گفت : سیمون می خواهد پیروان خود را بشورش برانگیزد و مملکت را به همکیش خود قیصر بسپارد.
لابور ، که تاریخ شهدای عیسوی ایران را نوشته و خود کاتولیک بوده است ، اعتراف کرده ، که این سوء ظن بی اساس نبوده است ، اما سیمون در طی استنطاق خود تهمت خیانت را رد کرد و عاقبت به قتل رسید.
این وقایع ابتدای تعقیب عیسویان ایران است ، که از سال ۳۳۹ م .
تا هنگام فوت شاپور دوم دوام داشت .
مخصوصاً در ولایات شمال غربی و در نواحی مجاور روم زجر و آزار عیسویان بشدت جاری بود.
کشتارها رخ داد و جماعتی تبعید شدند.
در سال ۳۶۲م .
هلیودور اسقف را با ۹۰۰ عیسوی ساکن شهر مستحکم فنک واقع در بزبده پس از شورشی که کردند به خوزستان تبعید نمود.
سوزومن مقتولین عیسوی عهد شاپور را به ۱۶۰۰۰ نفر بالغ دانسته است و این جماعتی است که نام افراد آن معروف بوده است .
بعقیده ٔ لابور این رقم تا اندازه ای مقرون بمبالغه است .
» (ایران در زمان ساسانیان صص ۲۹۱ – ۲۹۲).
پیر گشنسب برادرزاده ٔ شاپور دوم که چون قبول دین عیسوی کرده نام سریانی مارسابها گرفته بود ، شکنجه و هلاک شد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۳۳۶).
شهر ویه اردشیر مرکز عیسویان ایران و مقر جاثلیق محسوب میشد.
کلیسای بزرگ سلوکیه در آنجا بود.
هنگام تعقیب نصاری در زمان شاپور دوم این کلیسا ویران شد ، و پس از مرگ این پادشاه آن را از نو ساختند ، و پس از چند بار با کمک مالی دربار قسطنطنیه تعمیر شد.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۴۱۰ و ۴۱۱).
یکی از عبارات نامه ٔ شهیدان حاکی است که شاپور دوم بسردار خود موسوم به معین ، که او را مظنون بمسیحیت می دانست و واقعاً هم مسیحی شده بود ، فرمان داد ، که مهر و ماه و آتش و خدای مقتدر بل و نبهو را ستایش کند.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۱۸۰).
درمطالعه ٔ روایاتی که از منابع نصرانی در دست است ، مقام فائقی که خورشید در آیین مزدیسنای ساسانیان دارا بوده است جلب توجه می کند.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۱۶۴).
شاپور دوم به سیمون بر صبعی قول داد که بر جان او ببخشاید ، بشرط آنکه آفتاب را ستایش کند.
(ایضاًص ۱۶۵).
گاهی موبدان موبد شخصاً عیسویان را استنطاق میکرد و حکم صادر می نمود.
لابور گوید: «پادشاه و سرداران و موبدان بدین طریق همیشه جماعتی اسیر در دنبال خود می کشانیدند و هر وقت می خواستند آنها را استنطاق می کردند.
» در زمان شاپور دوم چنین اتفاق افتاد که عبدیشوع نام اسقف ، برادرزاده ای داشت زناکار و در صدد منع او از ارتکاب گناه برآمد.
آن زانی عبدیشوع را متهم کرد ، که با قیصر روم رابطه دارد و اسرار شاه را بدو فاش کرده است .
نخست شاهزاده اردشیر که در ولایات آدیابن عنوان شاهی داشت به این قضیه رسیدگی نمود.
پس موبدان موبد به اتفاق دو تن از موبدان وارد تحقیق شدو عاقبت قضیه در مقابل رئیس خواجه سرایان ، که «صاحب تمام پیلهای کشور بود» طرح شد.
یک هیئت بازرسی مرکب از مغان .
.
.
تشکیل شد و هیئت دیگری نیز مرکب از ناظر مخازن سلطنتی و موبدان موبد تشکیل گردید که رئیس خواجه سرایان و رئیس خلوت مشاور آن بودند.
گویند یکی ازرذان یعنی شخصی روحانی که به قضیه پثیون عیسوی رسیدگی میکرد ، از آن سفاکی ها منزجر و خسته شد و بر آن شدکه از اجراء مجازات «نه مرگ » درباره ٔ آن شهید کناره گیری کند.
موبدان موبد آگاه شد و خاتم افتخار را از او گرفت و او را معزول نمود و بجای او قاضی بزرگ کشور (شهرداذور) که جدیداً انتخاب شده بود ، ازدربار فرستاده شد تا با موبد بزرگ همراهی کند.
معمولاً وقتی کسی میخواست اقدامات شدیدی بر ضد پیروان سایر مذاهب بعمل آورد ، محتاج اجازه ٔ مخصوص شاه بود.
(ایران در زمان ساسانیان ص ۳۳۴ و ۳۳۵).
به فرمان شاپور اول رونوشتی از اوستای تنسر در معبد آذرگشنسپ در شیز نهادند اما مجادلات و اختلافات مذهبی بپایان نرسید و شاپور دوم برای ختم این گفتگوها مجمعی به ریاست آذربذی مهرسپندان که موبد بزرگ بود تشکیل داد.
این انجمن متن صحیح و قطعی اوستا را تصویب کرد و آن را به بیست و یک نسک یا کتاب تقسیم نمود که معادل عدد کلمات دعای مقدس یثااهوویریو باشد.
بنابر سنت ، آذربذ برای اثبات این که اوستای مذکور به این صورت نص صحیح است ، خود را بمعرض امتحان آتش (ور گرم ) در آورده رخصت داد تا فلز گداخته بر سینه ٔ او ریزند.
(ایران در زمان ساسانیان صص ۱۶۲ – ۱۶۳).
و رجوع به مزدیسنا تألیف دکتر معین ص ۶ و ص ۱۰۵ و یشتها تفسیر و تألیف پورداود ج ۱ ص ۵۷۱ و ج ۲ص ۲۴۸ و فرهنگ ایران باستان تألیف پورداود ص ۷۰ و ۸۲و خرده اوستا تألیف و تفسیر پورداود صص ۳۲ – ۳۵ و ۳۷و ایران باستان پیرنیا ج ۲ ص ۱۵۱۷ شود.
در سنت زرتشتیان خرده اوستا گردآورده ٔ آذرپادمهر اسپندان است .
این معنی که این موبدان موبد زمان شاپور دوم از اوستای بزرگ ادعیه و نمازهایی برگزیده خرده اوستا را از برای بهدینان مرتب ساخت .
(خرده اوستا تفسیر و تألیف پورداود ص ۲۸).
و رجوع به بمزدیسنا تألف دکتر معین ص ۱۳۲و جدول چهارم برابر ص ۱۴۹ شود.
در کتابهای تاریخ و جغرافیا که از منابع دوره ٔ ساسانی مطالبی در آنها مانده است بنای شهرهای زیر بشاپور ذوالا کتاف نسبت داده شده است : بزرگ شاپور یا انبار در سواد ، ایران خره شاپور در اهواز که کرخ میسان باشد ، شوش در خوزستان ، خنی شاپور در باجرمی در سرزمین عراق ، نیشاپور ، ابهر ، شهر نسر در مرز عربستان .
شهر دس در همان ناحیه ، فیروزشاپور در ناحیه انبار ، قزوین ، میافارقین ، هفته در سواد عراق و نیز ساختمان خندقی را در کوفه در برابر تازیان از او می دانند.
(تاریخ تمدن ایران ساسانی صص ۸۸ – ۸۹).
و رجوع به مازندران و استرآباد رابینو ترجمه ٔوحید مازندرانی ص ۱۱۷ و نزهة القلوب مقاله ٔ ۳ صص ۳۳- ۳۷ شود.
در زمان فتوحات اولیه ٔ مسلمین خندق معروف شاپور دوم موسوم به خندق شاپور موجود بوده است .
این خندق به امر شاپور دوم ، در قرن چهارم میلادی حفر شده بود.
خندق مزبور از هیت شروع میشود و تا ابله (نزدیک بصره ٔ کنونی ) امتداد مییابد و در آنجا به خلیج فارس می رسد.
در آغاز امر در این خندق آب جریان داشت تا قبایل بادیه نشین را که بقصد استفاده از اراضی حاصلخیز بین النهرین سفلی می آمدند مانع بوده باشد و هنوز پاره ای از این خندق که خشک است دیده می شود.
(سرزمین خلافت شرقی ص ۷۱).
ابن البلخی نویسد : ایوان کسری و مداین او بنا کرده و بسبب استیلای عرب دارالملک بمداین آورد تا دفع عرب میکرد.
(فارسنامه چ لیسترنج و نیکلسون ص ۳۱).
و رجوع به نزهة القلوب مقاله ٔ ۳ ص ۴۴ شود.
حمداﷲ مستوفی آورده است : شاپور ذوالاکتاف چون از روم به ایران رسید و بر قیصر غلبه کرد و پادشاهی یافت قیصر را الزام نمود تا بعد از تدارک خرابی که در این ملک کرده بود آب شستر را مثالثه گردانید و بر آن سدی عظیم بست و جوی دشتاباد که مدار ولایت شستر بدانست بسبب آن بند جاری شد (نزهة القلوب مقاله ٔ ۳ صص ۱۰۹- ۲۱۵).
در مجمل التواریخ و القصص کارهای عمرانی که شاپور دوم بانی آنها بوده یاد شده است .
ازجمله آمده است که «فولی (پلی ) کرد بسرحد خوزستان که هنوز بجای است (سد سوشتر) و آن را اندیمشک رومی کرد ، و از جمله ٔ اسیران بود و شهر کرخه کرد ، و از آنجا بزیر زمین اندر ، راه کرد که سوار به گندیشاپور رفتی ، و بسیار قلعه ها کرد ، و از جمله ٔ قلعه ٔ ازان و آن را موبدان گفته اند ، و بر آنجا سرایها ساخته اند بزرگ ، و خزینه و فرزندان بر این قلعه بودند بوقت غلبه ٔ رومیان ، و هنوز اثر سرای او ظاهر است بر قلعه شاپوری گویند ، و من این همه برأی العین دیده ام .
و سی سال دارا الملک او به گندیشاپور بود تا خراب ِ رومیان آباد کرد و این عمارتها که گفته شد.
و حمزه گفته ست که دیوار جندیشابور از آن نیمی گل است و نیمی خشت پخته ، که هر چه رومیان بیران کردند بخشت و گچ باز فرمودشان کردن ، و برزخ شاپور هم وی کرد و آن عکبره است ، و خره شاپور بشوش ، و من چنان پندارم که کرخه است ، و [ شهری ] دیگر هم پهلوی آن بکرد ، مردمانش عاصی شدند ، پیلان بفرستاد تا هامون کردند و اصلش نماند و بجروان از روستای حی آتش بنهاد.
سرود شادزان نام کرد ، و از خان لنجان اوقاف بسیار کرد آنرا.
(مجمل التواریخ و القصص ص ۶۷).
حمزه ٔ اصفهانی در کتاب سنی ملوک الارض و الانبیاء و ابن البلخی در فارسنامه و مؤلف مجمل التواریخ والقصص بنای آتشکده سروش آذران را به جروان از روستای جی به شاپور ذوالاکتاف نسبت داده اند.
(مزدیسنا تألیف دکتر معین ص ۲۴۰).
ایضاً در فارسنامه ٔ ابن البلخی آمده است : «این شهرها و بندها و پلها که یاد کرده آید او بنا کرده است ؛ در بابل و عراق : عکبرا از بغداد و آن را برزخ (بزرج = بزرک ) شاپور گفتندی ، مداین ، رومیه ، انبار وآن را فیروز شاپور گفتندی ، طیسبون و آن را مدینه ٔ شاپور گفتندی ، ایوان کسری ، کرخ ؛ در خوزستان : شوص ، شادروان شوشتر ، در اصفهان بوان ، جروأان و آنجا آتشگاهی کرد؛ در سیستان چند شهر؛ در خراسان ، نیشابور ، در بلاد سند و هند: فرشاپور ، چند شهری دیگر ، و آثار او بسیار است اما آن قدر که معتبر است یاد کرده آمد.
» (از فارسنامه ٔ ابن البلخی چ لیسترنج و نیکلسون صص ۷۲ – ۷۳).
حمداﷲ مستوفی نیز بنای سامره و حصار شهرستان قزوین و تجدید عمارت عسکر مکرم یا برج شاپور و عمارت نیشابور و بنای عکه را به شاپور ذوالاکتاف نسبت داده است .
(نزهةالقلوب مقاله ٔ ۳ ص ۴۲ ، ۵۷ ، ۱۱۲ ، ۱۴۸ و ۲۵۱).
کتیبه ٔ کوچک پهلوی ساسانی از شاپور دوم در طاق کوچک طاق وستان کنده شده است .
(سبک شناسی تألیف ملک الشعرای بهار ج ۱ ص ۴۳).
در عهد شاپور ذوالاکتاف ، تیادورس طبیب نصرانی برای معالجه ٔ شاهنشاه به دربار خوانده شد و شاپور او را در گندشاپور مستقر ساخت .
وی در آن شهر اشتهار یافت و طریقه ٔ طبابت او معروف شد و کتابی را منسوب بدو بنام «کناش تیادورس » بعداً به عربی در آوردند .
(علوم عقلی در تمدن اسلامی تألیف دکتر صفا ج ۱ ص ۲۲).
و رجوع به سبک شناسی ملک الشعرای بهار ج ۱ ص ۱۵۲ شود.
حدیث قلعه ٔ [ الحضر ] که از ایام پادشاهی شاپور اردشیر روایت شده در شاهنامه جزو وقایع این شاپور ذکر شده است .
رجوع به مجمل التواریخ والقصص ص ۶۶ وشاهنامه ٔ فردوسی چ بروخیم ج ۷ صص ۲۰۳۲ – ۲۰۳۶ شود.
همچنین در شاهنامه داستان رفتن شاپور برسان رسولان بروم و گرفتار شدن و بپوست خر دوختن او را و رهانیدن کنیزک شاپور را از چرم خر ، آمده است .
(ج ۷ صص ۲۰۳۶ – ۲۰۴۳).
و رجوع به مجمل التواریخ و القصص ص ۶۶ و یشتها تألیف پورداود ج ۱ ص ۳۸۹ شود.
در داستان زادن شاپور: نگه کرد موبد شبستان شاه یکی لاله رخ بود تابان چو ماه .
.
.
پریچهره رابچه بد در نهان از آن خوب رخ شادمان شد جهان بسر برش تاجی بیاویختند بر آن تاج زر و درم ریختند بسی بر نیامد کز آن خوب چهر یکی کودک آمد چو تابنده مهر .
.
.
که موبد ورا نام شاپور کرد بدان شادمانی یکی سور کرد.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۷ صص ۲۰۲۸ – ۲۰۲۹).
در داستان زیرکی شاپور بروزگار کودکی : چنین گفت شاپور با موبدان که ای راهبر نامور بخردان یکی پول دیگر بباید زدن شدن را یکی راه و باز آمدن .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۷ ص ۲۰۳۰).
ز شاپور از آن گونه شد روزگار که در باغ با گل ندیدند خار.
(شاهنامه ج ۷ ص ۲۰۶۴ بیت ۶۰۸).
بکوبی زیر پای خویش خردم دو کتف من بیندازی چو شاپور.
منوچهری .
شاپور.
(اِخ ) سکانشاه .
«هرتسفلد از روی کتیبه ای در تخت جمشید ، که خواندن آن خالی از اشکال نیست ، چنین فرض کرده است ، که شاپور دیگری برادر بزرگ شاپور دوم (ذولاکتاف ) معروف به سکانشاه وجود داشته است .
» (ایران در زمان ساسانیان ص ۲۶۰).
«کتیبه های تخت جمشید بخط میخی است جز یک کتیبه که از شاپور سکانشاه است پهلوی ، و در آغاز آن تاریخ روز و ماه است و نامی از بانی آن نیست و آن کتیبه را نگارنده در روزنامه ٔ ایران منتشر کرد و ظاهراً موبدی که کتیبه ٔ پهلوی را خوانده در عهد عضدالدوله بوده چه عضدالدوله ٔ دیلمی هم کتیبه ای دارد پهلوی آن ، بخط کوفی و گوید فلان شخص این خطوط را خواند.
» (حاشیه ٔ مجمل التواریخ و القصص ملک الشعرای بهار ص ۴۷).
شاپور.
(اِخ ) سوم ، رجوع به شاپوربن شاپور و ایران باستان ج ۳ ص ۲۶۳۷ شود.
شاپور.
(اِخ ) نستوه .
نام پهلوان ایرانی پسر نستوه در زمان پادشاهی فریدون .
(فهرست ولف ) : برون آمد از کاخ شاپور گُرد فرستاده ٔسلم را پیش برد.
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۱ ص ۹۸ بیت ۶۸۷).
سپهدار چون قارن رزمخواه چو شاپور نستوه پشت سپاه .
(فردوسی شاهنامه چ بروخیم ج ۱ ص ۱۰۰).
چپ شاه گرد تلیمان بخاست چوشاپور نستوه بر دست راست .
فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج ۱ ص ۲۶۰).
شاپور.
(اِخ ) وزیر العاضد لدین اﷲ آخرین خلیفه ٔ اسمعیلیه بود و در ایام وزارت او از جانب فرنگ سپاه فراوان بعزم جنگ متوجه مصر گشته و چون نزدیک به آن مملکت رسیدند خوف و رعب تمام بر ضمیر مقربان استیلا یافته ، طالب صلح شدند و بعد از آمد شد سفرا بر مبلغ هزار هزار دینار (کذا) امر مصالحه قرار یافت و محصلان فرنگ بجهت تحصیل آن زر به مصر درآمده ، این معنی بر خواطر اهل اسلام بغایت دشوار آمد و به آن راضی گشتند که پناه به والی شام نورالدین محمود برند ، تا از عار نصاری خلاص شوند و شاپور مبلغ صدهزار دینار تسلیم محصلان نموده ، در ادای باقی وجه را تغافل پیش گرفت و باشاره ٔ عاضد ، کتابتی به نورالدین محمود نوشته ، از استیلای فرنگیان استغاثه کرد و چون والی شام از حقیقت حال وقوف یافت اسدالدین شیرکوه را با لشکر گردون شکوه که عدد ایشان بهشتاد هزار می رسید بدفع مخالفان نامزد فرمود و بعداز وصول شیرکوه به نواحی مصر اهل فرنگ روباه مثال از قتال ترسیده به دیار خویش مراجعت نمودند و اسدالدین در ربیعالاخر سنه ٔ ۵۶۴ به قاهره ٔ مصر درآمده ، عاضد از برای وی خلعت و عهدنامه فرستاد و او را به منصب وزارت نوید داد.
در خلال این احوال روزی شاپور بجهت مشورت بعضی از امور متوجه وثاق اسدالدین شیرکوه گشت و در اثنای راه برادرزاده ٔ شیرکوه صلاح الدین یوسف با طایفه ای از امرای شام بشاپور رسیده ، او را گرفتند و عاضد این خبر شنیده ، بنابر رنجشی که از وی در خاطر داشت قاصدی نزد شامبان فرستاده ، سر وزیر را طلبید و صلاح الدین فی الحال او را به درجه ٔ شهادت رسانید ، مصرع : از تیغ ستم نرست او نیز.
(دستورالوزراء خوندمیر چ سعید نفیسی ص ۲۲۵ و ۲۲۶).
و رجوع به تاریخ حبیب السیر چ تهران سال ۱۳۳۳ ج ۲ ص ۴۵۹ و ۴۶۰ و ۵۵۳ شود.
نسبش به قبیله ٔ بنی سعدبن بکر می پیوست .
(حبیب السیر ج ۲ ص ۵۵۳).<

اسم شاپور در  فرهنگ عمید

شاپور
= شاهپور

اسم شاپور در  فرهنگ فارسی

شاپور
ابن سهل جندیشاپوری ( ف. ۲۵۵ ه.ق .) وی بقول ابن الندیم مدیر بیمارستان جندیشاپور بود و [ کتاب الاقراباذین ] او بسیار معروف است .
وزیر العاظ لین الله . آخرین خلیفه اسمعیلیه بود و در ایام وزارت او از جانب فرنک سپاه فراوان بعزم جنگ متوجه مصر گشته و چون نزدیک به آن مملکت رسیدند خوف و رعب تمام بر ضمیر مقربان استیلا یافته طلب صلح شدند و بعد از آمد شد سفرا بر مبلغ هزار هزار دینار امر مصالحه قرار یافت و محصلان فرنک بجهت تحصیل آن زر بمصر در آمده این معنی بر خواطر اهل اسلام بغایت دشوار آمد و به آن راضی گشتند که پناه به والی شام نورالدین محمود برند تا از عار نصاری خلاص شوند شاپور مبلغ صد هزار دینار تسلیم محصلان نموده در ادای باقی وجه را تغافل پیش گرفت .
شاپور جان
دهی از دهستان قره باغ بخش مرکزی شهرستان شیراز . محلی جلگه و دارای آب و هوای معتدل ولی مالاریایی است .
شاپور خره
۱ – یکی از ولایات پنجگانه فارس در قدیم این تقسیم از دوره ساسانیان معمول گردیده و در دوره خلفا هم باقی بوده است . شاپور خره کوچکترین ولایت فارس بود و حدود آن از حوضه رود شاپور علیا وشعب وی تجاوز نمیکرد و شهرهای آن کازرون و بشاپور و انبوران و باشت قوطا و نوبندگان بود . ۲ – در نزهه القلوب ( مقاله ۳ ص ۱۱۲ ) آمده [ شاپور ذوالا کتاف تجدید عمارت (شوش) کرد و شاپور خوره خواند و شکلش بر مثال باز نهاده بود. گور دانیال پیغمبر عم بر جانب غربی آن شهر است . درین صورت این شهر جز شاپور خره مذکور در بالا است .
شاپور خوره . شوش از بلاد خوزستان
شاپور خواست
شهری که درقدیم در جنوب بروجرد واقع بود وراهی که ازنهاوند باصفهان میرفت بدو شعبه تقسیم میشد
یکی از شهر های لر کوچک در فارسنامه ابن البلخی بنای آن بشاپور بن اردشیر خواست پهلوی الاشتر است .
شاپور خوره
این کوره منسوب است بشاپور بن اردشیر بن بابک و اصل این کوره بشاپور است .
شاپور قاجار
شاهزاده شیخعلی میرزا است . او هم از فرزندان حضرت خاقان صاحبقران مغفور فتحعلی شاه مبرور بوده والده اش صبیه شیخعلی خان زند و بدان مناسبت بنام جد امی موسوم شد هم از راه نسبت بحکومت ملایر وپری که محل توقف ایلات زندیه بوده مخصوص آمد .
شاپور گرد
نام شهری که بنای آن بشاپور اول منسوبست .
شاپور هویه سنبا
لقب شاپور دوم
شاپور وراز
در عهد نرسه مرزبان آذربایجان بود و یکی از اشراف درجه اول محسوب میشد .
شاپور کام
رود … از رود های بخارا و نواحی آن . نرشخی درباره آن نویسد [ رود شاپور کام و عامه بخارا شافر کام خوانند و آورده اند که یکی از فرزندان کسری از آل ساسان از پدر خویش خشم گرفت و بدین ولایت آمد .
پیروز شاپور
نام شهری بنا کرده شاپور پسر اردشیر بابکان
تنگ شاپور
تنگی است در حوالی شهر کازرون فارس که آن را خوره شاپور گویند و در آنجا شهری بوده که شاپور پادشاه ایران بنام خود بنا نموده و در میان آن تنگ فرخ رودی روان است که آنرا رود شاپور گویند و بر دو طرف رود حجاریها بر کوه کرده اند و صورتها ساخته اند و چهار مرتبه مقرر داشته اند از طرف یمین شکل سوار است که کشیده اند و چنان می نماید که به چهار نعل سواران بحرکت آمده و هر مرتبه شانزده شکل سوار است و طرف دیگر پیاده صف کشیده و در زیر نقش شاپور در مرتبه ثالث شکل سوار ایستاده است که خود شاپور باشد که یک تن را در زیر پای اسب انداخته و گویند … پیادگان هر یکی در دست چیزی دارند که از نظر سلطان می گذرند و نقش دیگر کوه که او نیز به شاپور می ماند و اکنون نیمی از آن باقی است . از زیر اشکال جدول آبی از کوه که او نیز به شاپور می ماند و اکنون نیمی از آن باقی است .
چشم شاپور
چشمه ایست که مشهور است و شاپور بدستکاری هنر در زمین ارمن از سنگ تراشیده و آن چنان صفا دارد که نظر بر آن نمیایستد .
خره شاپور
نام شهری بوده است به اهواز و آن شهر شوش است .
خسرو شاپور
از اعمال واسط است و بنووهب از آنجا باشند .
خندق شاپور
خندقی در بیابان کوفه است که پادشاه ایران – شاپور – آنرا میان خاک عرب و عجم کنده روی این خندق مناظر و قصور عالیه ساخته و پرداخته اند .
خوره شاپور
نام یکی از بخشهای فارس
دانشگاه گندی شاپور
دانشگاهی است که از طرف وزارت فرهنگ ایران در اهواز تاسیس شده و دانشکده پزشکی آن در سال ۱۳۳۴ ه. ش. دایر گردیده . این دانشگاه شامل دانشکده های پزشکی و کشاورزی است.دانشکده پزشکی بموجب موافقت نامه ای که بین وزارت فرهنگ و دانشگاه توبینگن آلمان منعقد گردیده کادر آموزشی خود را از استادان آلمانی شاغل در دانشگاه توبینگن تکمیل کرده . دانشکده کشاورزی اهواز نیز بموجب قرارداد منعقد با بنگاه خاور نزدیک در ۴۰ کیلومتری اهواز در قریه ملاثانی زیر نظر بنگاه مزبور اداره میشود . دانشگاه مذکور از لحاظ امور اداری تابع وزرات فرهنگ است .
سد شاپور
شاپور اول شاهنشاه ساسانی در نظر داشت بمنظور مربوط ساختن مناطق مختلف شاهنشاهی وسیع خویش که بوسیله شعب رود کارون و کرخه از یکدیگر مجزا شده بودند پلهای متعددی بسازد و از ایجاد این پلها دو منظور داشت : اول ارتباط استانهای کشور و تسهیل عبور قشون از منطقه ای بمنطقه دیگر دوم بالا آوردن آب این رودخانه و بر گرداندن آبها در کانالهای مصنوعی بمنظور آبیاری دشت وسیع و حاصلیخز خوزستان . شاپور از ابتدای سلطنت خویش این اندیشه را در سر می پروراند ولی چون کارگر کافی در اختیار نداشت اجرای نقشه اش مدتی بتاخیر افتاد تا تقدیر باوی موافقت کرد و در جنگ عده بسیاری از لشکریان رومی را اسیر کرد و ببازداشتگاهی در لرستان – که امروزه رومی خان نامیده میشود – ایجاد سدها و پلها و حفر کانالهای مورد نظر کرد و کارهای فنی ذیل را برومیان واگذاشت . ۱ – در محل انشعاب دو رودخانه سدی ( بنام بند میزان ) بمنظور تقسیم آب ساخته شود ۲ – در روی رودخانه شطیط سد قدیمی اصلاح شده و روی آن پلی بنا گردد ۳ – در مسیر رودخانه کرکر کانالی بطول تقریبی ۶۰۰ متر و بعرض تقریبا ۵۰ متر با شیب بسیار کم حفر نمایند . ۴ – سدی بنام بند شادروان در شوشتر بنا کنند و روی آن پلی بسازند . ۵ – بعد از سداخیر کانالی عمیق بطول چند کیلومتر طوری حفر کنند که ۱۰ تا ۱۵ متر ارتفاع داشته باشد .
شاد شاپور
خره ای در قدیم شامل نواحیی از جمله کسکر ( واسط ) و زند ورد و جوارز نیز در آن واقع بود ( معجم البلدان ) .
نام شهر قزوین .
شادروان شاپور
سدی است که بر رود شوشتر کرده اند تا آب بهر نشیند .
شاذ شاپور
خره ای در قدیم شامل نواحیی از جمله کسکر ( واسط ) و زند ورد و جوارز نیز در آن واقع بود ( معجم البلدان ) .
غار شاپور
غاریست مجاور شهر شاپور ( بیشاور ) فارس که مجسمه سنگی غظیم از شاپور اول در آن منصوب بود . در ازمنه اخیر آنرا واژگون کردند و مجددا از طرف دولت در دهنه غار آن را برپا نمودهاند .
غاری است در شهر شاپور فارس . آقای پورداود در جلد اول پیشنهاد آورده اند : اما از نقوشیکه از پادشاهان ساسانی در نقش رستم رجب و غار شاپور از اردشیر اول و شاپور اول و بهرام اول مانده است سواری نگین اقتدار بشاه سوار طرف مقابلش میدهد بیشک آهورا مزدا از آن اراده شده است .
فیروز شاپور
نام شهر انبار ( نزدیک بغداد ) که از بناهای شاپور ذوالاکتاف بود و گویند اعراب اسیر را در آن جمع و محبوس داشتند.
گند شاپور
شهری بود که شاپور اول در خوزستان ساخت و آن واقع بود در خاور شوش جنوب خاور دزفول و شمال باختر شوشتر کنونی . شاپور اسیران رومی را در بنای آن بکار گماشت و آن شهر بفرمان وی از آغاز کانون دانش و دانشمندان گردید . پاره ای از کتابهای یونانی به پهلوی برگردانده شده و در این شهر گرد آورده شد . در گندیشاپور بیمارستان و دانشگاهی نیز ساخته شد که تا قرن دوم و سوم هجری برپا بود . در آنجا دانشمندان و پزشکان از تجارب ملل گوناگون یعنی از طب ایرانیان هندوان یونانیان اسکندریان و سریانیان استفاده میکردند مخصوصا در زمان انوشیروان دامنه تحقیق در آن توسعه یافت و بر شهرت آن بسی افزود . در قرن سوم هجری که بغداد شهرت یافت مقام سابق خود را از دست داد . گویند نام آن در اصل [ وه اندوشاه پوهر ] یعنی [ به از انطاکیه شاهپور ] و بعبارت دیگر [ شهر شاهپور بهتر از انطاکیه ] بوده است .

اسم شاپور در  اسامی پسرانه و دخترانه

شاپور
نوع: پسرانه
ریشه اسم: فارسی
معنی: شاه پور ، پسر شاه ، شاهزاده ، از شخصیتهای شاهنامه ، نام دلاوری گرانمایه و بارسالار فریدون پادشاه پیشدادی ، همچنین نام چندتن از پادشاهان و پهلوانان ایرانی در شاهنامه